ظهور مهدی موعود(ع) برای هدفی بزرگ و به پایان رساندن راه نیمه تمام پیامبران است، بیشتر روایاتی که از آن عصرِ، سخن به میان آورده، از زندگی و جهان پیش از آن، به عنوان تاریک‌ترین دوران زندگی بشر. . .
جهان درآستانه تحولی بزرگ
ظهور مهدی موعود(ع)، برانگیخته شدن آخرین نور هدایت و ذخیرة الهی برای هدفی بسیار بزرگ و به پایان رساندن راه نیمه تمام پیامبران و اولیای خداوند است. بیشتر روایاتی که از آن عصرِ روشنایی، سخن به میان آورده، از زندگی و جهان پیش از آن، به عنوان تاریک‌ترین دوران زندگی بشر و ستم‌بارترین مرحلة حیات وی یاد کرده است. دورانی که می‌رود تا یأس و ناامیدی حاکم بر بخش‌های قابل توجه آن، آخرین رشته‌های پیوند انسان‌ها را از پروردگار یگانه بگسلد و آنها را در گرداب‌های هلاکت نابود سازد. یادداشت پیش رو نوشته‌ای است از حجت الاسلام خدامراد سلیمیان، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و عضو هیئت مدیره انجمن علمی مهدویت حوزه علمیه قم، که تقدیم علاقه مندان می شود.
روایاتِ مربوط به ظهور و قیام جهانی، از برپایی “عدل و قسط” در آن دوران خبر داده، وضع جهان در آستانه ظهور را آکنده از ستم و بی‌عدالتی دانسته‌اند. برخی روایات به دیگر جنبه‌های زندگی و وضع عمومی جهان نیز اشاره کردهاند که در یک بررسی می‌توان تحولات جهان را در دو محور انسانی و طبیعی، قابل بررسی دانست. از این رو در این نوشتار بر آن هستیم تا با بهره‌گیری از سخنان معصومان(ع) تصویری در حدّ امکان از این دوران ارائه دهیم.
زندگی انسان‌ها در آستانة ظهور
انسان به عنوان خلیفة خداوند و گل سرسبد آفرینش، در طول تاریخ بر اساس رفتارهای فردی و اجتماعی‌اش، دگرگونی‌هایی را تجربه کرده و فراز و فرودهایی را پشت سر گذاشته است. این تحولات گاهی روبنایی و گاهی نیز ژرف و بنیادین بوده است که به لحاظ اهمیت آن، مورد توجه آموزههای دینی است. روایاتی که این زندگی را در پایان دوران و آستانة ظهور و قیام جهانی مهدی موعود(ع) پیش‌گویی کرده، که در دو بخش قابل بررسی است:
1. دگرگونی در زندگی فردی
شاخص‌ترین نمود تحوّل در زندگی فردی را می‌توان در چگونگی دینداری، ناامیدی و سرخوردگی انسان‌ها و… دانست.
سیمـــای زنـــدگی در آخِرالزمان را می‌توان در دو گروه مردان و زنان این‌گونه ترسیم کرد:
1- برخی مردان آستانة ظهور: آزمایش‌های خداوند برای زنان و مردان یکسان است؛ ولی پاره‌ای از روایات، به‌ویژه دربارة زندگی فردی مردان نقل شده است؛ آن گونه که در برخی روایت‌‌ها سخن از زندگی فردی زنان به میان آمده است. امام صادق(ع) در این باره می‌فرماید:
… و َرَأَیتَ الرَّجُلَ اِذَا مَرَّ بِهِ یَوْمٌ وَلَمْ یَکْسِبْ فِیهِ الذَّنبَ العَظِیمَ مِنْ فُجُورٍ اَوْ بَخْسِ مِکْیالٍ اَوْ مِیزانٍ اَوْ غِشیَانِ حَرامٍ اَوْ شُرْبِ مُسْکِرٍ کَئیباً حَزِیناً… ؛[1] مرد را میبینی هنگامی که یک روز بر او گذشته و گناه بزرگی انجام نداده است ـ از قبیل فحشا، کم‌فروشی، کلاه‌برداری و یا نوشیدن مست‌کننده‌ای ـ بسیار غمگین و اندوهگین می‌شود.
2- برخی زنان در آستانة ظهور: زنان به عنوان نیمی از پیکره جامعه انسانی اگر چه از جهاتی با مردان متفاوتند؛ اما از نظر روح انسانی با آنان هیچ تفاوتی ندارند؛ از این رو در عموم خطاب‌های دینی با مردان یکسان شمرده شده‌اند. اما گاهی به جهت برخی تفاوت‌های جسمی، روحی و عاطفی خطاب‌های ویژه‌ای متوجه آنان می‌شود. امیر مؤمنان علی(ع) می‌فرماید:
یَظْهَرُ فِی آخِرِالزَّمانِ وَاقتِرَابِ السَّاعَةِ وَهُوَ شَرُّ الاَزمِنَةِ نِسْوَةٌ کَاشِفاتٌ عَارِیاتٌ مُتَبَرِّجاتٌ مِنَ الدِّینِ دَاخِلاتٌ فِی الفِتَنِ مَائِلاتٌ اِلَی الشَّهَواتِ مُسرِعاتٌ اِلَی اللَّذَّاتِ مُستَحِلّاتٌ لِلْمُحَرَّمَاتِ فِی جَهَنَّمَ خَالِداتٌ؛[2] در آخِرُالزّمان و نزدیک شدن رستاخیز که بدترین زمانها است، زنانی آشکار می‌شوند که برهنه و لخت هستند؛ زینتهای خود را آشکار میسازند، به فتنه‌ها داخل می‌شوند و به سوی خواسته‌های نفسانی و شهوتها می‌گرایند. به لذتها میشتابند، حرامهای الهی را حلال میشمارند و در جهنم جاودانه خواهند بود.
از ویژگی‌های یادشده هرچند در همة دوره‌های زندگی انسان‌ها بوده است؛ به نظر می‌رسد در پایان دوران به اوج و نهایت خود می‌رسد؛ از این رو مورد تأکید روایات قرار گرفته است.
2. دگرگونی در زندگی اجتماعی
زندگی در دوران غیبت حجت الهی، با سختی‌های فراوانی همراه است؛ بویژه آنکه تلاش شیطان‌های انسان‌نما در این دوران به اوج خود می‌رسد و هر چه به روزگار ظهور آن حجت الهی نزدیک‌تر می‌شویم، بر شدّت این وضعیت افزوده می‌شود. این دگرگونی‌های در عرصه‌های زیر قابل بررسی است:
عرصة فرهنگی
بی‌گمان عرصة بررسی‌های فرهنگی بسیار گسترده است؛ اما از آنجا که به طور عموم فرهنگ دینی در آستانة ظهور، بیش از جنبه‌های دیگر فرهنگی مورد توجه قرار گرفته است، در اینجا آن تأکید خواهد شد.
الف. رواج نافرمانی خداوند: پیش از ظهور امام زمان(ع) جوّ حاکم بر جهان، جوّ ستم، گناه و فساد خواهد بود ؛ چنان که در قرآن کریم آمده است.
(اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ وَ هُمْ فی غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ)؛[3] برای مردم [وقت] حسابشان نزدیک شـده است و آنان در بیخبری روی‌گردانند.
در این آیه، مردم آخرالزمان ـ در آستانة برپایی حکومت جهانی حضرت مهدی(ع)ـ به غفلت و روی‌گردانی از خداوند متّصف شده‌اند.
در روایات نیز منظور از «اشراط الساعة» رواج کفر، فسق و ظلم دانسته شده و موارد پرشماری از آن بر شمرده شده است4
امام باقر(ع) در روایتی برخی از مخالفت‌های با دستورات الهی را در آستانة ظهور این‌گونه بیان فرموده است:
إِذَا تَشَبَّهَ الرِّجَالُ بِالنِّسَاءِ وَ النِّسَاءُ بِالرِّجَالِ وَ اکْتَفَی الرِّجَالُ بِالرِّجَالِ وَ النِّسَاءُ بِالنِّسَاءِ وَ رَکِبَ ذَوَاتُ الْفُرُوجِ السُّرُوجَ وَ قُبِلَتْ شَهَادَاتُ الزُّورِ وَ رُدَّتْ شَهَادَاتُ الْعُدُولِ وَ اسْتَخَفَّ النَّاسُ بِالدِّمَاءِ وَ ارْتِکَابِ الزِّنَاءِ وَ أُکِلَ الرِّبَا وَ اتُّقِیَ الْأَشْرَارُ مَخَافَةَ أَلْسِنَتِهِمْ وَ… ؛5
آنگاه که مردان به زنان تشبّه کنند و زنان به مردان و مردان به مردان اکتفا کنند و زنان به زنان، و زنان بر زین‌ها سوار شوند و شهادت‌های دروغ پذیرفته شود و شهادت‌های عدول مردود گردد و مردم خونریزی و ارتکاب زنا و رباخواری را سبک شمارند و از اشرار به خاطر زبانشان پرهیز کنند و…!!
ب. دوری از دین و دینداری: روز بهروز عوامل فراوانی، گوهر تابناک دین را در هالهای از غبار و غفلت فرو میبرد، از ایــن رو در جوامع انسانی دین رو به کمرنگشدن می‌رود و خرافه‌ها و انحراف‌های مختلفی، گریبانگیر آن می‌شود، و وقتی حضرت مهدی(ع) قیام می‌کند غبار از چهرة دین برمی‌گیرد؛
بسیاری میپندارند این دین جدیدی است که آن حضرت آورده است! امیر مؤمنان(ع) از پیامبر اعظم(ص) نقل کرده که فرمود:
سَیَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ لَا یَبْقَی مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا رَسْمُهُ وَ مِنَ الْإِسْلَامِ إِلَّا اسْمُهُ یُسَمَّوْنَ بِهِ وَ هُمْ أَبْعَدُ النَّاسِ مِنْهُ مَسَاجِدُهُمْ عَامِرَةٌ وَ هِیَ خَرَابٌ مِنَ الْهُدَی؛[6] بر مردم روزی فرا می‌رسد که از قرآن جز رسم آن باقی نماند و از اسلام جز نام آن؛ بدان نامیده می‌شوند، در حالی که دورترین مردم از آن هستند! مسجدهای آنان آباد، اما از هدایت‌گری خراب است!
پیامبر اسلام(ص) دربارة دینداری برخی انسان‌های این دوران فرمود:
یَأتِی عَلَی النَّاسِ زَمانٌ…دینُهُم دَراهِمُهُمْ وَ هَمُّهُمْ بُطُونُهُمْ وَقِبلَتُهُمْ نِساؤُهُمْ یَرکَعُونَ لِلرَّغِیفِ وَیَسْجُدُونَ لِلدِّرْهَمِ حیارَی سُکاری لا مُسلِمینَ وَ لا نَصاری؛[7] زمانی بر مردم خواهد آمد… که دِرهمهای آنان دینشان خواهد بود و همّت ایشان شکمشان و قبلة آنها زنانشان. برای طلا و نقره، رکوع و سجود به جای میآورند. آنان همواره در سرگردانی و مستی خواهند بود؛ نه بر مذهب مسلمانیاند و نه بر مسلک نصرانی.
امیرمؤمنـان علی(ع) این حقیقت را این‌گونه بیان فرمود:
أَیُّهَا النَّاسُ سَیَأْتِی عَلَیْکُمْ زَمَانٌ یُکْفَأُ فِیهِ الْإِسْلَامُ کَمَا یُکْفَأُ الْإِنَاءُ بِمَا فِیه؛[8] ای مردم! به زودی زمانی بر شما می‌رسد که اسلام چونـان ظرف واژگون شده، آنچه در آن است، ریخته می‌شود.
مهم‌ترین عامل در پدید آمدن این وضعیت، تحریف در آموزههای متعالی دین در این دوران است که سبب می‌شود مردم از محتوای اصلی آن دور شده، به باورهای واهی رو آورند. البته نقش دشمنان در این زمینه نباید نادیده گرفته شود.
یادآوری
اگر چه در این دوران، انسان‌های فراوانی به کژی می‌گرایند؛ اما این‌گونه نیست که همة انسان‌ها در مسیر باطل گام بردارند؛ بلکه برخی به سبب ویژگی‌های شخصیتی و آگاهی‌های دینی، از نجات یافتگان این مرحله خواهند بود.
در این باره وقتی پیامبر گرامی(ص) از چهره‌های پیروز این دوران یاد می‌کند، با شگفتی تمام به حضرت علی(ع) می فرماید:
یا عَلی اَعجَبُ النَّاسِ اِیمانا ًوَ اَعْظَمُهُمْ یَقیناً قَوْمٌ یَکُونُونَ فِی آخِرِالزَّمانِ لَمْ یَلْحَقُوا النَبِی وَحُجِبَ عَنْهُم الحُجَّةُ فَآمَنُوا بِسَوادٍ عَلَی بَیَاضٍ…؛[9] ای علی! بدان شگفت‌آورترین مردم در ایمان و بزرگترین آنان در یقین، مردمی هستند که در آخِرالزمان ـ با آنکه پیامبر خود را ندیده و از امام خود در پرده‌اند ـ به نوشته که خطی سیاه بر صفحه ای سپید است، ایمان میآورند.
در اینجا مهم‌ترین سبب یقین و نجات توجه و عمل به سخنان پیشوایان معصوم(ع) دانسته شده است. از بعضی روایات، استفاده می‌شود نجات‌یافتگان این دوران در میان انسان‌ها، ناشناس و غریب هستند که رسول اکرم(ص) از آنان به نیکی یاد می‌کند:
إِنَّ الْإِسْلَامَ بَدَأَ غَرِیباً وَ سَیَعُودُ کَمَا بَدَأَ فَطُوبَی لِلْغُرَبَاءِ؛[10] اسلام به غریبی آغاز شد و در آینده نیز بدان حال که شروع شده، باز خواهد گشت؛ پس خوشا به حال غریبان.
عرصة اجتماع
بحث از دگرگونی‌های اجتماعی پیش از ظهور، با عبارت‌های مختلفی در روایات اسلامی بیان شده و در متون دینی پیش‌گویی‌های قابل توجهی شده است؛ مانند:
الف. فراگیر شدن ستم: در بررسی روایات مربوط با قیام جهانی حضرت مهدی(ع) و اهداف ایشان، کمتر روایتی به چشم می‌آید که به گونه‌ای به فراگیر شدن ستم در آستانة ظهور اشاره نکرده باشد. رسول اکرم(ص) فرمود:
لَا تَذْهَبُ الدُّنْیَا حَتَّی یَقُومَ بِأَمْرِ أُمَّتِی رَجُلٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ یَمْلَأُهَا عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْرا؛[11] دنیا هرگز به پایان نمی‌رسد تا آنکه امر امت مرا مردی از دودمان حسین بر پا دارد. زمین را پر از عدل می‌سازد، آن‌گونه که از ستم و بیداد پر شده باشد.
امیر مؤمنان علی(ع) نیز فرمود:
لَتُمْلَأَنَّ الْأَرْضُ ظُلْماً وَ جَوْراً حَتَّی لَا یَقُولَ أَحَدٌ اللَّهُ إِلَّا مُسْتَخْفِیاً ثُمَّ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ صَالِحِینَ یَمْلَئُونَهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً؛[12] زمین آکنده از ستم و بیداد می‌شود، به گونه‌ای که کسی خدا نمی‌گوید مگر در پنهانی؛ سپس خداوند گروهی از شایستگان را می‌آورد که زمین را پر از قسط و عدل می‌کنند آن‌گونه که پر از ظلم و جور شده بود.
در همة روایات سخن از پر شدن زمین از ستم و بیداد است، نه ظالم و ستمگر؛ چرا که ممکن است برخی از انسان‌ها با ستم بر انسان‌های فراوانی، اسباب پر شدن جهان را از ستم فراهم کنند.
ب. هرج و مرج و فتنه‌های بزرگ: درهم ریختگی در نظام زندگی و پیدایش فتنه‌های تاریک و گمراه کننده و نیز نابسامانی در نظم اجتماعی، از ویژگی‌های فراگیری ستم در جهان است. از آنجا که این فراگیری در آستانة ظهور به اوج خود می‌رسد، چنین آشفتگی جامعه جهانی را درگیر می‌سازد.
از رسول گرامی اسلام(ص) نقل شده است که فرمود:
مهدی این امت از نسل حسنین است آن هنگام که دنیا گرفتار هرج و مرج و فتنه‌های فراوان گردید و راه‌ها بسته شد….13
همچنین به نقل از جابر بن عبد الله انصاری از پیامبر اکرم(ص) آمده است:
… وَ مِنَّا مَهْدِیُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِذَا صَارَتِ الدُّنْیَا هَرْجاً وَ مَرْجاً وَ تَظَاهَرَتِ الْفِتَنُ وَ تَقَطَّعَتِ السُّبُلُ وَ أَغَارَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ فَلَا کَبِیرٌ یَرْحَمُ صَغِیراً وَ لَا صَغِیرٌ یُوَقِّرُ کَبِیراً فَیَبْعَثُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ ذَلِکَ مَهْدِیَّنَا التَّاسِعَ مِنْ صُلْبِ الْحُسَیْن؛[14] مهدی این امت از ما خاندان رسالت است؛ وقتی که دنیا پر از هرج و مرج شد و فتنه‌ها در میان مردم نمایان گشت و امنیت از راه‌ها گرفته شد و برخی از این مردم به بعضی دیگر هجوم آوردند و بزرگان به زیردستان رحم نکردند و افراد کم سن و سال به بزرگان و کهن‌سالان احترام نگذاشتند، در چنین ایامی، خداوند مهدی ما را که نهمین فرزند حسین(ع) است، بر می‌انگیزاند.
ج. اختلاف شدید مردم: از برخی روایات استفاده می‌شود اختلاف بین انسان‌ها در آستانة ظهور شدت فراوانی می‌یابد که ناشی از ستم‌ها و هرج و مرج در جهان است. امام صادق(ع) فرمود:
لَا یَکُونُ ذَلِکَ الْأَمْرُ حَتَّی یَتْفُلَ بَعْضُکُمْ فِی وُجُوهِ بَعْضٍ وَ حَتَّی یَلْعَنَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً وَ حَتَّی یُسَمِّیَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً کَذَّابِینَ؛[15] آن امر واقع نخواهد شد تا اینکه برخی از شما در روی بعضی دیگر آب دهان اندازند و تا اینکه بخشی از شما دیگری را لعن کنند و تا اینکه گروهی از شما گروه دیگر را دروغ‌گو بنامند!!
د. یأس و ناامیدی مردم: بر اساس روایات معصومان(ع) از اتفاق‌های رایج در زندگی انسان‌ها در آستانة ظهور، احساس ناامیدی از بسامان شدن امور زندگی است. این حالت روحی که عموم انسان‌ها را در بر می‌گیرد، برخاسته از فاصله‌ای است که انسان‌ها از خداوند و آموزههای دینی می‌گیرند و زندگی آنان همراه با گناه است. داوود بن کثیر رقی گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم:
جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدْ طَالَ هَذَا الْأَمْرُ عَلَیْنَا حَتَّی ضَاقَتْ قُلُوبُنَا وَ مِتْنَا کَمَداً؛ فدایت گردم! این امر]فرج و گشایش[ بر ما به درازا کشید، تا بدآنجا که سینه‌های ما تنگ شد و از اندوه جانمان به لب رسید.
آن حضرت فرمود: إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ آیَسُ مَا یَکُونُ وَ أَشَدُّ غَمّا؛[16] این امر آنگاه صورت گیرد که از آن در کمال نومیدی و شدیدترین اندوه‌ها باشند.
ابوحمزة ثمالی گوید از امام باقر(ع) شنیدم فرمود:
وَ خُرُوجُهُ إِذَا خَرَجَ عِنْدَ الْإِیَاسِ وَ الْقُنُوط؛[17] و خروج او آنگاه که خروج کند، هنگام یأس و ناامیدی است.
امام صادق(ع) نیز فرمود:
إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا یَأْتِیکُمْ إِلَّا بَعْدَ إِیَاسٍ وَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّی تُمَیَّزُوا وَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّی تُمَحَّصُوا وَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّی یَشْقَی مَنْ یَشْقَی وَ یَسْعَدَ مَنْ یَسْعَدُ؛[18] این امر (ظهور امام دوازدهم)به شما نمی‌رسد، جز پس از ناامیدی و نه به خدا ]به شما نمی‌رسد[ تا ]خوب از بد[ جدا شوید و نه به خدا تا بررسی شوید و نه به خدا تا شقاوت به شقی رسد و سعادت به سعید.
ه. احساس بی‌پناهی در مردم: از بارزترین پیامد ناامیدی، احساس بی‌پناهی است؛ پیشوایان معصوم(ع) در وصف آستانه ظهور، بر این نکته تأکید کردهاند که یکی از ویژگی‌های این دوره، احساس بی‌پناهی و بی‌کسی در مردم است. آنان می‌اندیشند همة درها بر رویشان بسته شده و جایگاهی که حق خود را باز ستانند، دور از دسترس است. صنعانی یکی از بزرگان اهل سنت نقل می‌کند:
ذَکَرَ رَسولُ الله بلاءَ یُصیب هذه الاُمّة حَتّی لایّجِد الرّجلُ مَلْجَأُ یَلْجَأُ اِلیه مِنَ الظُّلمِ فَیَبْعَثُ اللهُ رَجُلا مِنْ عِتْرَتی مِنْ اَهلِ بَیتِی…؛[19] رسول گرامی اسلام(ص) بلایی را یاد کرد که بر این امت سرازیر خواهد شد تا آنکه در آن مرد پناهگاهی نمی‌یابد تا از ستمی که به او می‌شود، بدان پناه برد. پس خداوند مردی از اهل بیت من را برانگیزد….
و. مرگ‌و‌میر فراوان در آستانة ظهور: در بعضی از روایات به طور روشن از مرگ و میرهای گسترده در آستانة ظهور سخن به میان آمده است. صرف نظر از بررسی سند آنها، حجم قابل توجهی از روایات اختصاص به این موضوع یافته و علت‌های مختلفی برای آنها بیان شده است. سلیمان بن خالد گوید از امام صادق(ع) شنیدم که فرمود:
قُدَّامَ الْقَائِمِ مَوْتَانِ مَوْتٌ أَحْمَرُ وَ مَوْتٌ أَبْیَضُ… الْمَوْتُ الْأَبْیَضُ الطَّاعُونُ؛[20] پیش‌تر از قائم دو مرگ خواهد بود یکی مرگ سرخ و دیگری مرگ سفید… مرگ سفید طاعون است.
بعید نیست که مراد حضرت در این روایت از طاعون، ویژگی همه‌گیر بودن آن، است. امروزه ثابت شده به رغم همة پیشرفت‌های بشر در دانش، گاهی یک بیماری همه‌گیر، جامعة جهانی را به طور جدّی تهدید می‌کند! انواع آنفولانزها نمونه‌ای از اسباب این بیماری‌های فراگیر است که امروزه بسیاری از برنامه‌های جهانی را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد!
ز. کشتار فراگیر در آستانة ظهور: در جامعه‌ای که بر مدار ستم به دیگران و دوری از آموزههای الهی استوار باشد، فتنه‌ها، آشوب‌ها و اختلافات در آن به اوج خود می‌رسد و مردم در ناامیدی از سامان یافتن زندگی می‌باشند، جنگ‌های خونینی به راه می‌افتد و انسان‌های بی‌شماری را به کام مرگ سوق می‌دهد که این حقیقت در روایات فراوانی از پیشوایان معصوم(ع) انعکاس یافته است. درآستانة ظهور، جنگ‌های خونینفراوانی رخ خواهد داد که بسیاری از مردم، کشته خواهند شد. از این کشتار، به مرگ سرخ یاد شده است. حضرت علی(ع) در این باره فرمود:
بَیْنَ یَدَی القائِمِ مَوْتٌ اَحْمَرٌ وَمَوْتٌ اَبْیَضٌ وَجَرادٌ فی حینِهِ وَجَرادٌ فِی غَیرِ حینِهِ اَحْمَرٌ کَاَلْوانِ الدَّمِ فَاَمّا المُوتُ الاَحْمرُ فَالسَّیفُ وَاَمّا المَوتُ الاَبیَضُ فَالطّاعُونُ؛[21] در آستانة قیام قائم، مرگ سرخ، مرگ سفید و ملخهایی به هنگام و ملخهایی نابههنگام سرخ، همچون خون خواهد بود؛ امــا مرگ سرخ [کشته شدن با] شمشیر است و مرگ سفید به وسیله طاعون است.
اگر چه در برخی روایات مربوط به این جنگ‌های فراوان و کشتارهای بزرگ، تردیدهایی شده است؛ اما بدون شک عوامل یاد شده، چنین وضعیتی را به طور طبیعی رقم خواهد زد؛ بویژه آنکه دیده می‌شود سازمان‌های حقوق بشر به جای حمایت از صلح جهانی و ستم‌دیدگان، در جهت منافع مستکبران بیانیه‌هایی صادر می‌کنند!!
عرصة اقتصادی
از لحاظ اقتصادی عموم مردم، با فاصله گرفتن از آموزههای دینی و یاد خداوند، در زندگی سختی به سر خواهند برد. همان‌گونه که خداوند می‌فرماید:
)وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکا(؛[22] و هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت، زندگی تنگ [و سختی] خواهد داشت.
در نگاه نخست به نظر می‌رسد جوامع انسانی رو به رفاه و آسایش می‌روند؛ اما بخش‌های زیادی در لایه‌های آشکار و پنهان جامعه، همچنان با فقر و ناداری دست به گریبان هستند. محمّد بن مسلم از امام صادق(ع) روایت کرده که آن حضرت فرمود:
همانا پیش از قیام قائم(ع) نشانه هایی خواهد بود ازجمله: آزمایش ]به گرفتاری[ از جانب خدای تعالی برای بندگان با ایمان، عرض کردم: آن آزمایش چیست؟ فرمود: همان فرمایش خدای عزّ و جلّ است که: )وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرینَ(؛[23] «و قطعاً شما را به چیزی از [قبیلِ] ترس و گرسنگی، و کاهشی در اموال و جان‌ها و محصولات میآزماییم و مژده ده شکیبایان را». آن حضرت فرمود: حتماً شما را خواهیم آزمود؛ یعنی، مؤمنان را به چیزی از ترس از پادشاهان فلان خاندان در پایان سلطنتشان و گرسنگی با گرانی نرخ‌هایشان و کاستی در مال‌ها منظور خراب شدن بازرگانی و کم شدن رشد و سود در آن، و جان‌ها….[24]
ابوبصیر گوید: امام صادق(ع) فرمود:
لَا بُدَّ أَنْ یَکُونَ قُدَّامَ الْقَائِمِ سَنَةٌ تَجُوعُ فِیهَا النَّاسُ وَ یُصِیبُهُمْ خَوْفٌ شَدِیدٌ مِنَ الْقَتْلِ وَ نَقْصٌ مِنَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَرَاتِ فَإِنَّ ذَلِکَ فِی کِتَابِ اللَّهِ لَبَیِّنٌ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَة؛[25] ناگزیر باید پیش از آمدن قائم(ع)، سالی باشد که مردم در آن سال گرسنه بمانند و آنان را ترسی سخت از کشتار و کاهش در مال‌ها و کم شدن عمرها و محصولات فراگیرد. این در کتاب خداوند بسیار آشکار است؛ سپس این آیه را تلاوت فرمود: )وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ…(.
عرصة سیاسی
آنچه پیش‌تر گفته شد، می‌تواند در عرصه سیاسی نیز نقش مهمی داشته باشد که در اینجا به بعضی از این امور اشاره می‌شود:
الف. وقوع نزاع‌ها و درگیریهای بسیار: در برخی از روایات به صورت ویژه این درگیری‌ها را در عرصه سیاسی مورد توجه قرار داده‌اند. از این رو یکی از نشانه‌های آخرالزمان، اختلافها و درگیــریهای فـــراوان میان گروهها و احزاب معرفی شده است. خداوند متعال در این‌باره می‌فرماید:
)فَاخْتَلَفَ الْأَحْزَابُ مِن بَیْنهِِمْ فَوَیْلٌ لِّلَّذِینَ کَفَرُواْ مِن مَّشهَْدِ یَوْمٍ عَظِیم(؛[26] گروه ها با هم اختلاف کردند، پس وای بر کافران به هنگام حضور در آن روز بزرگ!
برخی روایات، این آیه را به ظهور فرقههای گوناگون در جهان اسلام مربوط دانسته اند که در آخـرالزمان پدید آمده، موجب اختلاف های بسیار خواهند شد. امام باقر(ع) فرمود:
از علی(ع) درباره آیة )فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ( پرسیده شد؛ فرمود: انْتَظِرُوا الْفَرَجَ مِنْ ثَلَاثٍ؛ از سه چیز انتظار گشایش داشته باشید. راوی گوید: پرسیدم: ای امیر مؤمنان! آنها چیست؟ فرمود: اخْتِلَافُ أَهْلِ الشَّامِ بَیْنَهُمْ وَ الرَّایَاتُ السُّودُ مِنْ خُرَاسَانَ وَ الْفَزْعَةُ فِی شَهْرِ رَمَضَان؛[27] اختلاف بین مردمان شام، پرچم‌های سیاه از خراسان و صدای بلند در ماه رمضان.
صرف نظر از اعتبار این‌گونه روایات، روشن است که برخی از آنچه در روایت آمده، مربوط به ظهور حضرت مهدی(ع) است.
ب. حکومتها (عمر حکومتها، مرگ زمام‌داران): در پاره‌ای از روایات گفته شده در دوران آخر و آستانة قیام جهانی، حکومتها مجال چندانی پیدا نخواهند کرد. در آستانة ظهور، ستم و بیداد به اوج خود می‌رسد و بیشترین ظلم از ناحیة حاکمان به مردم است و در روایات اشاره شده خداوند، ستمگران را به زودی بازخواست و سرنگون خواهد کرد.28
جهان و طبیعت در آستانة ظهور
علاوه بر تغییراتی که در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها به وقوع می‌پیوندد، در روایات به دگرگونی‌های طبیعی نیز اشاره شده است. از مجموع روایات، می‌توان به این حکم کلی رسید که در آستانه ظهور، نظام آفرینش دچار برخی تغییرات می‌شود؛ چه اینکه این تغییرات معلول تصرفات انسانی باشد یا به ارادة خداوند شکل گیرد.
از مهم‌ترین پدیده‌های طبیعی می‌توان به زلزله‌های شدید، مرگ و میرهای فراوان، باران‌های زیاد و آفت‌های طبیعی نام برد. اگرچه ممکن است برخی به خاطر پیشرفت‌های شگرف در عرصه‌های گوناگون، این امر را دور از دسترس بدانند؛ اما تجربه ثابت کرده با وجود پیشرفت‌های بزرگ در عرصه‌های طبیعی، دخالت‌های نابجای انسان در طبیعت، منشأ پدید آمدن برخی آفت‌ها شده که حاصل جهش‌های ناخواسته در مسیر حرکت طبیعی است. در برخی روایات این آسیب‌ها این‌گونه بازتاب یافته است:
الف. زلزله‌های فراوان: ابوسعید خدری از پیامبر اعظم(ص) نقل کرد که فرمود:
أُبَشِّرُکُمْ بِالْمَهْدِیِّ یُبْعَثُ فِی أُمَّتِی عَلَی اخْتِلَافٍ مِنِ النَّاسِ وَ زَلَازِلَ فَیَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْرا؛[29] بشارت می‌دهم شما را به مهدی برانگیخته می‌شود بر اختلاف میان مردم و زلزله‌ها؛ پس زمین را پر می‌کند از عدل و قسط آن‌گونه که پر شده است از ستم و بیداد.
ب. بلاهای شدید: از أبی حمزه ثمالی روایت شده که گفت: شنیدم امام باقر(ع) می فرماید:
یا أَبَا حَمْزَةَ لَا یَقُومُ الْقَائِمُ(ع) إِلَّا عَلَی خَوْفٍ شَدِیدٍ وَ زَلَازِلَ وَ فِتْنَةٍ وَ بَلَاءٍ یُصِیبُ النَّاسَ…؛[30] ای أبا حمزه، قائم قیام نمی کند مگر در دوره ترس و وحشت، و زمینلرزهها و گرفتاری و بلائی که گریبانگیر مردم می‌گردد و….
همة اموری که یاد شد، می‌تواند برای آزمایش انسان‌ها در این دوران باشد.
صفوان بن یحیی گوید: امام رضا(ع) فرمود:
وَ اللَّهِ لَا یَکُونُ مَا تَمُدُّونَ إِلَیْهِ أَعْیُنَکُمْ حَتَّی تُمَحَّصُوا وَ تُمَیَّزُوا وَ حَتَّی لَا یَبْقَی مِنْکُمْ إِلَّا الْأَنْدَرُ فَالْأَنْدَرُ؛[31] آنچه شما چشمان خود را به سویش میدارید (منتظر و چشم به راه آن هستید) واقع نخواهد شد تا اینکه پاکسازی و جداسازی شوید و تا اینکه نماند از شما مگر هر چه کمتر و کمتر.
توضیح:
در پایان شایستة یادآوری است که پیروان مکتب اهل بیت(ع)، بر این باورند در پس این دوران سخت و طاقت‌فرسا با ظهور و قیام حضرت مهدی(ع)، جهان وضعیت دیگری پیدا می‌کند:
ـ ترس و ناامنی از بین رفته و امنیت و آرامش همه جا را فرا می‌گیرد؛
ـ فساد، ستم و تباهی از جهان ریشه کن و از قسط و دادگری آکنده می‌شود؛
ـ برکت های بیشمار آسمان، نازل و نعمتهای بی‌کران زمین، آشکار شده و گنجینه ها و معادن آن استخراج می‌گردد؛
ـ علوم، صنعت و فن آوری پیشرفت خارق العادهای یافته و خرد و عقل مردم کامل می‌شود؛
ـ کشورها و شهرها آباد و زمین خرّم گشته و دیگر ویرانی و عقب ماندگی در آن وجود نخواهد داشت؛
ـ اقتصاد جوامع پیشرفت کرده و ثروت و درآمدها، عادلانه توزیع می‌شود؛
ـ علم طب و بهداشت و درمان، رشد یافته و بیماریها ریشه‌کن می‌شود.
ـ کارگزاران امور، از افراد با ایمان و کاردان انتخاب شده و آنان خدمت گزاران مردم خواهند بود؛
ـ سرانجام بشر به آرزوی دیرینه خود مبنی بر حکومتی عادلانه، جامعه ای اخلاق مدارانه، آیینی خداپرستانه و رفاه و امنیتی جاودانه خواهد رسید.
پی نوشت ها:
[1]. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج8، ص40، ح7.
[2]. صدوق، من لایحضره الفقیه، ج3، ص390، ح4374.
[3]. انبیاء (21)، آیه 1.
[4]. ر.ک: آیه 18 سوره محمد که در درس نشانه‌های قیامت بررسی می‌شود.
[5]. صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج2، ص330، ح16.
[6]. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج8، ص307، ح479.
[7]. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج71، ص166، ح31؛ ر.ک: مسلم بن حجاج قشیری، صحیح مسلم، ج1، ص131.
[8]. سیّد رضی، نهجالبلاغه، خطبه103.
[9]. صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج4، ص366؛ همو، کمالالدین و تمام النعمة، ج1، ص288، باب 25، ح8.
[10]. صدوق، کمالالدین و تمام النعمة، ج1، ص66.
[11]. صدوق، عیون اخبار الرضا7، ج2، ص66، ح293؛ و نیز نک: ابی داود، سنن، ح4282.
[12]. طوسی، الامالی، ص 382؛ نیز نک: عبد الرزاق صنعانی، المصنف، ح 20767.
[13]. ابراهیم بن محمد جوینی، فرائد السمطین، ج2، ح403.
[14]. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج36، ص307.
[15]. محمد بن ابراهیم نعمانی، الغیبة، ص 206، ح10.
[16]. همان، ص181، ح29.
[17]. همان، ص 234، ح22.
[18]. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج1، ص370، ح3.
[19]. عبد الرزاق بن همام صنعانی، المصنف، ح20770
[20]. صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج2، ص655، ح27.
[21]. طوسی، کتاب الغیبة، ص438، ح430.
[22]. سوره طه (20)، آیه 124.
[23]. بقره (2)، آیه 155.
[24]. محمد بن ابراهیم نعمانی، الغیبة، ص250، ح5.
[25]. همان، ح6.
[26]. مریم (19)، آیه 37.
[27]. محمد بن ابراهیم نعمانی، الغیبة، ص251، ح8.
[28]. نک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج2، ص333، ح14.
[29]. علی بن عیسی اربلی، کشفالغمة، ج2، ح471.
[30]. محمد بن ابراهیم نعمانی، الغیبة، ص234، ح22.
[31]. همان، ص208، ح22.
منبع: پایگاه اطلاع رسانی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
شبستان
