چنانكه عبدالله فرزند عمر، خلیفه دوم، به تفاوت ماهوی خلافت اسلامی با شاهنشاهی ساسانی و امپراتوری رومی اشاره كرد: «این خلافت همچون سلطنت هرقل، قیصر و كسری نیست كه اگر پدر درگذشت، فرزند جای آن را بگیرد.» اگر چه معاویه پس از تكاپوهای بسیار موفق شد تا فرزندش، یزید(حك: ۶۴ ۶۰ ق.) را جانشین خود سازد، اما به واقع جلوس یزید بر تخت حكومت به معنای افول ستاره بخت خاندان سفیانی بود.
من از این خلافت بیزارم
بازخوانی خلافت معاویه دوم
«پس از یزید، پسرش معاویه به فرمانروایی رسید. معاویه [دوم] كودكی ضعیف بیش نبود و چهل روز و به قولی سه ماه فرمانروایی را به عهده داشت. سپس به مردم گفت: «من توانایی كار شما را ندارم… هركس را می خواهید برای آن برگزینید… آنگاه به خانه خود رفته، چندین روز پنهان شد و سپس درگذشت. نیزگویند معاویه مسموم شده، مرد.»
● «تاریخ الفخری، سده هشتم هجری»
با تاسیس خلافت اموی توسط معاویه بن ابی سفیان (حكومت:۶۰ ۴۱ ق.) تاریخ اسلام وارد مرحله نوینی شد كه از جمله ویژگی های آن برقراری نظام موروثی در جهان اسلام بود. درحالی كه معاویه و بنی امیه شدیدا در پی حفظ خلافت در خاندان خود بودند، این امر با مخالفت های گوناگونی روبرو شد.
چنانكه عبدالله فرزند عمر، خلیفه دوم، به تفاوت ماهوی خلافت اسلامی با شاهنشاهی ساسانی و امپراتوری رومی اشاره كرد: «این خلافت همچون سلطنت هرقل، قیصر و كسری نیست كه اگر پدر درگذشت، فرزند جای آن را بگیرد.» اگر چه معاویه پس از تكاپوهای بسیار موفق شد تا فرزندش، یزید(حك: ۶۴ ۶۰ ق.) را جانشین خود سازد، اما به واقع جلوس یزید بر تخت حكومت به معنای افول ستاره بخت خاندان سفیانی بود.
سپاه یزید در سال ۶۱ ق خاندان پیامبر اسلام (ص) را در كربلا به خاك و خون كشید، در سال ۶۳ ق قیام مردم مدینه النبی را با كشتار، تجاوز و غارت پاسخ داد و در سال ۶۴ ق جهت سركوب عبدالله فرزند زبیر، صحابی برجسته، مكه را محاصره و سنگباران كرد. اما مرگ یزید در ربیع الاول ۶۴ ق نقطه پایان خونریزی ها نبود: میراث سیاست معاویه و خشونت یزید، جنگ داخلی بود كه سال ها گریبانگیر مسلمانان شد.
در پی مرگ یزید، بسیاری از مناطق دنیای اسلام عبدالله بن زبیر را به عنوان خلیفه به رسمیت شناختند و حتی فرمانده سپاه اموی كه مكه را در محاصره داشت، خواستار همكاری با ابن زبیر شد. افزون بر این، سیاست های معاویه و یزید در جانبداری از برخی قبایل در شام موجب شد تا دیگر قبایلی که از قدرت بی نصیب مانده بودند، سر به نافرمانی بردارند. در چنین شرایطی، آخرین فرد خاندان ابوسفیان در دمشق به خلافت رسید.
درباره معاویه بن یزید (معاویه دوم) تقریبا تمامی منابع، اطلاعاتی مختصر و مشابه ارائه كرده اند. سن وی در این زمان، بین ۱۸ تا ۲۳ سال و مدت حکومتش بین بیست روز تا چهار ماه ذکر شده است. معاویه دوم در اقدامی منحصر به فرد طی سخنرانی عمومی خود به انتقاد از شیوه حكومت پدربزرگ و پدرش پرداخت، از برعهده گرفتن حكومت خودداری ورزید و انتخاب خلیفه را به مردم واگذار كرد.
غالب منابع، این اقدام معاویه دوم را حمل بر ضعف و خردی نموده اند؛ چنانكه در وجه تسمیه كنیه او نیز گفته اند: «وی را به تحقیر ابولیلی می گفتند كه از سامان دادن كارها، ناتوان بود و عربان مردان ناتوان را چنین نام می دهند.»
این نكته از آن رو قابل تامل است كه به دست گرفتن حكومت از طریق اعمال زور (اصل تغلب/ استیلا) به تدریج به یكی از مفاهیم مورد قبول بسیاری از اندیشمندان مسلمان در طول سده های متمادی درآمد. این متفكران علت دفاع خود از این نظریه را همانا ممانعت از درغلتیدن مسلمین به كام تفرقه عنوان می كردند.
جالب اینكه استدلال اصلی هواداران نخستین نظام موروثی نیز جلوگیری از ظهور تفرقه در جامعه و تبعات ناشی از آن بود؛ معاویه بن ابی سفیان خود با توسل به این مساله مدعی شد كه «من دوست ندارم كه امت محمد (ص) را همچون گوسفندان بدون چوپان رها كنم.» طنز تاریخ در این نكته نهفته است كه تمامی این تلاش های نظری و عملی، نهایتا به فرو افتادن جامعه اسلامی در مغاک استبداد و خودكامگی انجامید.
به این ترتیب از نگاه عموم وقایع نگارانی كه قرن ها بعد عملكرد معاویه دوم را مورد داوری قرار دادند، وی «كودكی ضعیف» بیش نبود. اما همین ـ به اصطلاح ـ کودک ضعیف در سخنرانی خود، پدربزرگش معاویه بن ابی سفیان را به علت منازعه با علی بن ابی طالب (ع) و پدرش یزید را به علت عدم شایستگی جهت احراز مقام خلافت به شدت موردحمله قرار داد و صریحا اعلام كرد که «در میان مردم كسانی هستند كه از من بر این كار سزاوارترند.»
با توجه به تاكید معاویه دوم بر شایستگی ها و فضائل علی بن ابی طالب (ع) چندان بعید نمی نماید كه مقصود او خاندان علی (ع) بوده باشد. برخی از منابع، این جهت گیری های غیرمنتظره را ناشی از گرایش معاویه دوم به عقاید «قدریه» دانسته اند.
«قدریه» به عنوان یكی از نخستین فرقه های اسلامی ـ و پیشاهنگ «معتزله» بعدی ـ با رد اعتقاد به جبر، بر اختیار و مسوولیت انسان تاكید می کردند. پیامدهای سیاسی این اندیشه انتزاعی چنان بود كه سه تن از رهبران اصلی این جریان در سال های مختلف توسط امویان به قتل رسیدند. نخستین آنها عمر مقصوص، آموزگار معاویه دوم بود. معاویه دوم پس از انتصاب به خلافت، نظر آموزگار خود را جویا شد.
پاسخ مقصوص، كوتاه بود: «یا به عدالت رفتار كن یا كناره گیر». پس از مرگ معاویه دوم، مقصوص به جرم فاسد كردن عقیده خلیفه متوفی، زنده به گور شد. از جمله نکات قابل توجه در سخنرانی معاویه دوم این است که وی پس از برشمردن معایب و مظالم دو خلیفه پیشین و عنوان كردن این مطلب كه : «اگر دنیا غنیمت است ما بهره ای از آن بردیم و اگر هم خسارت است، ال ابوسفیان را … بس است»، برای واگذاری امر خلافت به چاره اندیشی می پردازد.
از نظر او، بنابر مقتضیات زمانه و عدم وجود افراد شایسته ای مانند صحابه سرشناس پیغمبر(ص)، به كار بستن روش های پیشین یعنی تعیین جانشین(استخلاف) [همچون منصوب كردن عمر توسط ابوبكر] و تشكیل شورا [همچون عمر جهت انتخاب خلیفه سوم] غیرممكن است و بنابراین: «شما [مردم] به كار خود احق و اولی هستید، هر كه را می خواهید می توانید اختیار كنید.»
معاویه دوم پس از ایراد این سخنرانی جنجالی، راهی خانه خویش شد تا در آنجا انزوا گیرد و به عبادت بپردازد. وی زمانی كه با سرزنش وقیحانه مادر خویش روبه رو شد، باز هم بر موضع خود پافشاری کرد و گفت: «كاش… این كار را به گردن نگرفته بودم. آیا بنی امیه از لذت خلافت شادكام شوند و من كسانی را كه شایسته این مرتبت اند، از مقامشان باز دارم… نه، هرگز! من از چنین خلافتی بیزارم.» زندگی غریب معاویه دوم با مرگی زودهنگام و مشکوک به پایان رسید.
منابع درباره علت مرگ به مواردی چون مسمومیت، جراحت ناشی از سوءقصد، بیماری طاعون و همچنین مرگ طبیعی اشاره کرده اند. با وفات/ قتل معاویه دوم بحران جانشینی سلسله اموی وارد مرحله حادتری شد زیرا هیچ یک از افراد خاندان سفیانی حاضر به پوشیدن ردای خلافت نبودند و چنین بود که شاعری گفت: «فتنه ای می بینم که دیگ های آن می جوشد و از پس ابولیلی [معاویه دوم] ملک از آن کسی است که چیره شود.»
موسم سرخ درو فرا رسیده بود: دروی رقیبان!
علی كالیراد
منابع و ماخذ:
۱. ابن اثیر (م: ۶۳۰)، کامل: تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، ج۱۱، تهران: علمی، ۱۳۷۱.
۲. ابن خلدون (م: ۸۰۸)، العبر: تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ج۲، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳.
۳. ابن طقطقی(م: ۷۹۰)، تاریخ فخری، ترجمه محمد وحید گلپایگانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰.
۴. ابن العبری (م: ۶۸۵)، مختصر تاریخ الدول، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۷.
۵. ابن قتیبه (مرگ: ۲۷۶ ق.)، امامت و سیاست، ترجمه سیدناصر طباطبایی، تهران: ققنوس، ۱۳۸۰.
۶. مسعودی (م:۳۴۵)، التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی،۱۳۸۱.
۷. مسعودی، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج۲، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴.
۸. مقدسی (م: ۳۸۱)، آفرینش و تاریخ، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، ج۲، تهران: اگه، ۱۳۷۴.
۹. یعقوبی (قرن سوم)، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، ج۲، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۱.
۱۰. فیلیپ حتی، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: آگاه و علمی و فرهنگی، ۱۳۸۰.
۱۱. حسین صابری، ، تاریخ فرق اسلامی ، ج ا، تهران: سمت، ۱۳۸۴.
۱۲. محمدسهیل طقوش، دولت امویان، ترجمه حجت الله جودکی، تهران: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۴.
۱۳. داود فیرحی، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، تهران: نشر نی، ۱۳۷۸.
۱۴. حاتم قادری، اندیشه های سیاسی در اسلام و ایران، تهران: سمت، ۱۳۸۲.
روزنامه هم میهن
