سیدکاظم رشتی که تعداد زیادی از مردم را به سمت خود جذب کرده بود در اواخر عمر خود طی سخنانی در حضور گروهی از مریدانش اعلام می دارد که بزودی حضرت صاحب الزمان یا به قول پیروان فرقه شیخیه، «رکن رابع» ظهور خواهد کرد و خود اداره امور مسلمین و جهان را به دست خواهد گرفت و جهان را به سمت قسط و عدل رهبری خواهد کرد. پس از فوت سید کاظم رشتی ، شاگردان وی به دنبال رکن رابع یعنی همان شیعهی کامل می گشتند.
حضرت آیت الله مصباح یزدی در سخنانی در اردیبهشت سال جاری با انتقاد از سخن برخی از مسئولین مبنی بر اینکه امام زمان(ع) جامعه را اداره می‌کنند پس نیازی به واسطه و نایب نیست، بیان داشت: اگر این تفکر در جامعه رواج یابد و کسی که این تفکر را رواج می‌دهد، قدرت در اختیار داشته باشد و به احتمال ۹۹ درصد کمک‌های خارجی نیز ضمیمه آن شود، چه شرایطی در جامعه به وجود می‌آید؟ اگر این جریان ادامه یابد و یک روز دیدیم که سید علی محمد باب دیگری به دست خودمان و با ثمره خون شهیدان و مقاومت‌های فراوان به وجود آمده است،تعجب نکنیم.
این سخن حکیمانه نگارنده را برآن داشت تا نگاهی گذارا و تاریخی بر چگونگی روند شکل گیری تفکر بابیت و حرکت علی محمد شیرازی به سمت ادعای دروغین مهدویت داشته باشد.
علی محمد شیرازی ملقب به باب که پیروانش او را حضرت اعلی ونقطه اولی می خواندند در سال 1235هجری در شیراز به دنیا آمد. وی تحصیلات ابتدایی را در شیراز و ادامه آن را در بوشهر به شاگردی شیخ عابد از شاگردان شیخ احمد احسایی و سیّد کاظم رشتی (از رهبران فرقه منحرف شیخیه) گذراند.
پس از مدتی کوتاه درس را رها کرد و در «کمپانی ساسون» که سهام و مالکیت آن متعلق به یکی از سرمایه داران یهودی بغداد بود و در بندر بوشهر و بمبئی هندوستان به کار تجارت تریاک اشتغال داشت، پرداخت.
وظیفه سیدعلی محمد در آغاز این همکاری، انجام کار بسیار دشوار «تریاک مالی» بود. او وظیفه داشت تا هرروز بیش از ده ساعت در زیر آفتاب سوزان بندر بوشهر و اکثراً بر روی بام کاروانسرایی که به عنوان انبار نگهداری و محل ذخیره تریاک، در اختیار و تملک کمپانی یهودی «ساسون» بود، تریاک های خام را که به صورت مایع در خمره و کوزه های بزرگ قرار داشت، بر روی تخته ای مخصوص ریخته و با کاردک فلزی ویژه این کار، ساعت ها آن را به بالا و پایین می کشید و مالش می داد تا کم کم این مایع در مجاورت هوا و مالش دادن، تبدیل به گلوله ها و حجم های سفت و فشرده تریاک شود. سپس آنها را به صورت «لول»های 20 گرمی در می آورد تا به دفتر تجارتخانه «ساسون» در بمبئی هندوستان ارسال شود و در راستای سیاست استعماری انگلیس، در منطقه آسیای جنوب شرقی، بویژه چین، با قیمتی در حد رایگان بین مردم بومی آن مناطق توزیع گردد.
آشنایی سیدعلی محمد شیرازی (باب) با خانواده یهودی و سرمایه دار «ساسون» از همین جا شروع شد. عبداله شهبازی در کتاب «زرسالاران یهودی و پارسی استعمار بریتانیا و ایران» می نویسد: خاندان ساسون، بنیانگذار تجارت تریاک در ایران بودند و با تأسیس بانک شاهی انگلیس و ایران نقش بسیار مهمی در تحولات تاریخ معاصر ایران ایفا کردند و به امپراتوران تجاری شرق بدل شدند و در زمره دوستان خاندان سلطنتی بریتانیا جای گرفتند.
پس از مدتی علی محمد شیرازی این کار را رها کرده و به کربلا سفر و با زمینه و عقیده ای که از درس شیخ عابد به دست آورده بود به شاگردی سید کاظم رشتی از رهبران فرقه شیخیه در آمد.
وی، در مدّتی که نزد سیّد کاظم رشتی شاگردی میکرد، با مسائل عرفانی، و تفسیر و تأویل آیات قرآن و احادیث و مسائل فقهی به روش شیخیّه، آشنا شدو پس از مدتی که شاگرد رهبران شیخیه بود به شیراز باز گشت.
علی محمد شیرازی در مدتی که در شیراز به سر می برد به ریاضت های طاقت فرسا که شیوه دراویش و صوفیان بود به صورت غیر شرعی روی آورد به طوری که برخی روزها با سر برهنه به بیابان های گرم می رفت و به گفته خودش قصد تسخیر خورشید و عوالم دیگر را داشت و روزهای بسیاری را به این شیوه در بیابان به سر می برد.
وی بنا به گفته کتب تاریخی از همان دوران جوانی خرافه گرا بود و در امورات زندگی علاقه داشت از طریق طلسم و ورد و جادو به اهداف خود دست پیدا کند.
عبدالحمید اشراق خاوری درکتاب تاریخ نبیل زرندی در این باره می نگارد: از همان سنین نوجوانی، علامات عدم تعادل روحی در او(علی محمد شیرازی) آشکار بود. به کارهای غیر متعارف دست میزد، و طبیعتاً، خرافه گرا بود. به ((اوراد)) و ((طلسمات)) – که رمّالان و افسونگران نادان و حرفهای، جهت ارتزاق و گول زدن ساده لوحان به کار میبردند – سخت علاقهمند و پا بند بود و گاه با همین طلسمات بی اساس و اوراد – به زعم خود – به تسخیر جنّ و یا تسخیر ((قوای فلکی)) و ((روح خورشیدی)) میپرداخت! چنان که در هوای گرم تابستان بوشهر، هنگام بلندی آفتاب، بر بالای بام میایستاد و برای تسخیر آفتاب، اوراد مجعوله میخواند و حرکات ریاضت کشان قدیم هندی را تقلید مینمود)).
وی، گذشته از دل بستگی به اندیشههای شیخی و باطنی، به ((ریاضت کشی)) نیز مایل بود و به هنگام اقامت در بوشهر، در هوای گرم تابستان، از سپیده دم تا طلوع آفتاب و از ظهر تا عصر، بر بام خانه رو به خورشید، اورادی میخواند.
برخی کار زیاد وی در آفتاب را دلیل از دست دادن مشاعیر او می دانند
سیدکاظم رشتی که تعداد زیادی از مردم را به سمت خود جذب کرده بود در اواخر عمر خود طی سخنانی در حضور گروهی از مریدانش اعلام می دارد که بزودی حضرت صاحب الزمان یا به قول پیروان فرقه شیخیه، «رکن رابع» ظهور خواهد کرد و خود اداره امور مسلمین و جهان را به دست خواهد گرفت و جهان را به سمت قسط و عدل رهبری خواهد کرد. پس از فوت سید کاظم رشتی ، شاگردان وی به دنبال رکن رابع یعنی همان شیعهی کامل می گشتند.
شیخیه اصول دین را منحصر در چهار اصل شناخت خدا، نبوت، امامت و رکن رابع می‌دانستند. به اعتقاد شیخیه رکن چهارم دین شناختن شیعیان کامل است و آنها واسطه و باب بین شیعیان و امام غایب هستند و جمیع فیوض بواسطه آنها از امام به مردم می‌رسد. بعنوان مثال سلمان در زمان رسول الله (ص)و اباالفضل در زمان سید الشهدا و نواب اربعه در زمان غیبت صغری.آنان درباره مقام ائمه راه غلو پیمودند و برای آنها مقام خدایی قائل شدند.
شیخیّه، شیخ احمد احسائی و سپس سیّد کاظم رشتی را نایب خاصّ امام زمانعلیه السلام می‌دانستند و نیز معتقد بودند که امام زمانعلیه السلام در عالم موهومی به نام «هورقلیا» زیست میکند و آن گاه که پروردگار اراده فرماید، از آن جا نزول میکند و به وظیفهی اصلاح عالم از مفاسد، قیام میکند.
شاگردان رشتی با هم وعده کرده بودند اگر کسی را هم طراز استاد خود در جنبه های مختلف دینی و عرفانی یافتند به هم اطلاع داده و او را به عنوان جانشین رشتی معرفی کنند.
اسدالله فاضل مازندرانی در جلد دوم کتاب «رهبران و رهروان درتاریخ ادیان» درباره مقدمه چینی برخی برای جانشینی علی محمد شیرازی در مورد حضور وی در کلاس درس سیدکاظم رشتی چنین نقل می کند:
تا سیدباب به محضر سیدرشتی ورود فرمودند با اینکه حضرت باب جوانی بود بیست و چهارساله و سید (رشتی) مردی پنجاه ساله، این تاجری محقر و آن عالمی موقر، درس را احتراماً له موقوف نمود و توجه تلامیذ را به صحبت حضرت باب معطوف فرمود و در حین صحبت چنان احترامات فائقه و تکریمات لائقه از مورود نسبت به وارد ظاهر می شد که همگی در شگفت و حیرت افتادند و مسائلی از آثار ظهور موعود در میان آوردند که پس از این مقدمات و بروز داعیه ایشان همگی طلاب آن مسایل را راجع به سید باب دانسته و غرض سیدکاظم رشتی از این مسایل و اذکار آن بود که به طلاب بفهماند حضرت باب قائم موعود و مهدی منتظر است. . .
شاگردان رشتی برای یافت رکن رابع پراکنده شده و بنا به اقوال گوناگون هر کدام به منطقه ای سفر کردند.
در این زمان سید علی محمد شیرازی در خدمت تجار یهودی، بویژه تجارتخانه «ساسون» به کار فرآوری و آماده سازی تریاک اشتغال داشت.
ملاحسین بشرویه‌ای یکی از شاگردان رشتی به جنوب ایران سفر و در آنجا با علی محمد باب ملاقات می کند. وی که مجذوب زهد و پرهیزکاری ظاهری شیرازی می شود بنا را بر معرفی او گذاشت.
از طرفی یهودیان تجارت خانه ساسون که از موضوع باخبر شده و او را برای اعلام جانشینی تشویق و به وی قول حمایت و مساعدت دادند.
بدینوسیله علی محمد شیرازی با پشتوانه یهودیان و حمایت برخی از شاگردان رشتی، خود را باب امام زمان معرفی کرد و اعلام داشت که مردم برای رسیدن به امام زمان باید از باب من عبور کنند.
نکته قابل توجه اینجاست که یهودیان سراسر ایران اولین گروههای هستند که به وی روی آوردند و به ظاهر مسلمان شدند و رسما اعلام کردند که ما دین اسلام و مذهب بابیت را که حق است را انتخاب کردیم.
والتر فیشل، محقق یهودی در کتاب یهودیان مخفی در ایران نوشت: این جدیدالاسلام‌ها که به بابیت گرایش پیدا کرده اند همچنان مخفیانه به دین یهود پایبند بوده و آنها«یهودیانی در لباس اسلام» هستند که به حیات خود ادامه می دهند.
یهودیان به ظاهر مسلمان شده و عضو فرقه بابیه با خرج هزینه های سنگین به ترویج بابیت در سراسر کشور پرداختند و با حمایت انگلیس حاکمانی که قصد برخورد با ایشان را داشتند تحت فشار قرار می دادند.
اسماعیل رائین در کتاب انشعاب بهائیت از نامه ای که توسط نماینده سیاسی انگلیس در ایران برای دولت متبوعه به لندن خطاب به لرد پالمرسون نوشته شده پرده برداشت. متن این نامه بدین شرح است:
«نامه شماره ۷۲، ۲۱ ژوئن ۱۸۵۰ . به جناب لرد پالمرسون: برحسب تعلیمات جناب لرد، اینجانب افتخار دارم شرحی درباره سبک جدید باب ارسال دارم… در یک جمله: این ساده ترین مذاهب است که اصول آن در ماتریالیسم کمونیسم و لاقیدی مطلق نسبت به خیر و شر خلاصه می شود.»
ملا ابراهیم ناتان رهبر یک شبکه فعال اطلاعاتی انگلیس نیز که یکی از رهبران یهودان مسلمان شده مشهد بود در سال آغازین ادعای بابیت نزد علی محمد شیرازی آمد و بخش وسیعی از تبلغات فرقه او را به عهده گرفت. وی ارتباط نزدیکی نیز با تجارت خانه ساسون که شیرازی در آن کار می کرده داشت.
وضعیت در شهرهای دیگر مانند تهران،اصفهان،همدان نیز بدین سان بود و یهودیان با حمایت از باب این فرقه را تبلیغ و در برخی از شهرها دسته دسته به صورت ظاهری به آنان می گرویدند.
علی محمد باب که استقبال اطرافیان از تفکراتش را تا این اندازه جدی و پرشور نمی دید هیجان زده شده و پس از مدتی ادعای «ذکریت»( بالاترین مراحل سلوک) و «مهدویت» کرد.
وی به این سطح از انحراف نیز بسنده نکرد و با تشویق اطرافیان ادعای «رسالت» کرد و مدّعیِ نزول کتاب جدید و دین نو شد. علی محمد باب در این زمینه ادعا کرد: در هر زمان، خداوند جلّ و عزّ، کتاب و حجّتی از برای خلق مقدّر فرموده و میفرماید. در سنهی هزار و دویست و هفتاد از بعثت رسول اللّهصلی الله علیه وآله کتاب بیان و حجّت را ذات حروف سبع ( علی محمّد که دارای هفت حرف است ) قرار داد.
این ادعای باب با واکنش سریع و سخت علمای شیعه مواجه شد. بدین ترتیب که او را به مناظره و دفاع از عقایدش خواندند و البته وی از این کار قاصر بود. چنانچه در تاریخ آمده است باب حتی در نوشتن کلمات فارسی نیز غلط بسیار داشت و سواد کم او باعث شد خیلی زود از سوی علمای تشیع مغلوب شود.
پس از مدتی به دستور حاکم فارس وی دستگیر و توبه نامه نوشت. به طوریکه برخی نقل می کنند در بالای منبری در شیرازی بلند فریاد زد: لعنت خدا بر کسی که مرا وکیل امام غایب بداند. لعنت خدا بر کسی که مرا باب امام بداند.
پس از آن، شش ماه در خانهی پدری خود، تحت نظر بود و از آن جا به اصفهان و سپس به قلعه ای در ماکو تبعید شد. در ماکو شاگردان وپیروان او به دیدارش می آمدند و او را برای تبلیغ تفکراتش تشویق می کردند. وی نیز که اشتیاق پیروان را می دید در زندان اعلام کرد که به او وحی رسیده است.
شاه قاجار او را به ارومیه و سپس تبریز تبعید کرد تا ارتباطش با شاگردانش قطع شود. در آنجا علی محمد باب در مجلسی حاضر شد تا از عقاید خود در مقابل علمای شیعه دفاع کند. وی در این جلسه به جز ادعای مهدویت ادعای باب خداوند را نیز مطرح کرد و از پاسخ به علما نیز عاجز ماند.
پس از این جلسه به دستور حاکم شهر اون را چوب زدند. او نیز از دعاوی خود تبری جست و توبه نامه ای خطاب به شاه ارسال کرد.
متن توبه نامه که نسخهی اصلی آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران نگهداری می شود، به شرح زیر است:
فداک روحی. الحمد للّه کما هو أهله و مستحقّه که ظهورات فضل و رحمت خود را در هر حال بر کافّهی عباد خود شامل گردانیده. فحمداً له ثمَّ حمداً که مثل آن حضرت را ینبوع رأفت و رحمت خود فرموده که به ظهور عطوفتاش عفو از بندگان و ستر بر مجرمان و ترحّم به داعیان [یاغیان ] فرموده. أُشهِدُاللّهَ و مَنْ عِنده که این بندهی ضعیف را قصدی نیست که خلاف رضای خداوند عالم و اهل ولایت او باشد. اگرچه بنفسه، وجودم ذَنبِ صِرف است، ولی چون قلبام، موقن به توحید خداوند، جلّ ذِکرُه، و به نبوّت رسول او و ولایت اهل ولایت او است، و لسانام، مقرّ بر کلّ ما نزل من عندالله است، امید رحمت او را دارم و مطلقاً، خلاف رضای حق را نخواستهام و اگر کلماتی که خلاف رضای او بود، از قلم جاری شده، غرضام عصیان نبوده و در هر حال، مستغفر و تائبام حضرت او را.
و این بنده را مطلق علمی نیست که منوط به ادّعایی باشد و أستغفراللّهَ ربّی وأتوب الیه من أن یُنسَب إلَیّ أمرٌ.
و بعضی مناجات و کلمات که از لسان جاری شده، دلیل بر هیچ امری نیست و مدّعی نیابت خاصّه حضرت حجةاللهعلیه السلام را محض ادّعا مبطل [میدانم ] و این بنده را چنین ادّعایی نبوده و نه ادّعای دیگر.
مستدعی از الطاف حضرت شاهنشاهی و آن حضرت، چنان است که این دعاگو را به الطاف و عنایات سلطانی و رأفت و رحمت خود، سرفراز فرمایند. والسّلام
اما این بار نیز مانند دفعه قبل توبه او صوری بود و پس از مدتی دوباره به تحریک اطرافیان دعاوی خود را تکرار کرد. طرفداران علی محمد باب نیز برای اعتراض به حبس او در شهرهای تهران،زنجان و مازندران دست به آشوب زدند.
در تهران گروهی از بابیّان به رهبری علی ترشیزی تصمیم به ترور ناصرالدین شاه و امیرکبیر و امام جمعهی تهران گرفتند. امّا نقشهی آنان کشف شد و سی و هشت تَن از سران بابیّان، دستگیر و هفت تن از آنان کشته شدند.
پس از بالاگرفتن فتنه وشورش ها امیر کبیر تصمیم گرفت باب را اعدام نماید. به همین دلیل این مطلب را به گوش علما رساند و برخی از آنان نیز فتوا به اعدام علی محمد شیرازی دادند. بدین ترتیب علی محمد شیرازی ملقب به باب به همراه تنی چند از پیروانش در بیست و هفتم شعبان1266هجری در تبریز تیرباران شد.
با اعدام باب، همهی قضایای این فرقه به پایان نرسید، بلکه عدّهای از طرفداران، باز به تبلیغ این مرام ادامه دادند تا آن که سرانجام کارشان با ادّعای واهی شخص دیگری به نام حسین علی نوری گره خورد و مسلک «بهاییت» با حمایت یهودیان و پشتیبانی انگلیس پی ریزی شد.
تجربه تاریخ نشان می دهد که افراد ضعیف النفس و کم اطلاع از مبانی دینی خصوصا در امر مهدویت که با جریان اصیل روحانیت شیعی نیز در ارتباط نیستند بستری مناسب برای انحرافند و دشمن بهترین استفاده را از ایشان خواهد کرد که این هشداری جدی برای خواص جامعه است.
کلام را با سخنی حکیمانه از رهبر معظم انقلاب در دیدار با کارشناسان مهدویت به پایان می بریم: از جمله‌ى چیزهائى که میتواند یک خطر بزرگ باشد، کارهاى عامیانه و جاهلانه و دور از معرفت و غیر متکى به سند و مدرک در مسئله‌ى مربوط به امام زمان (عجّل‌اللَّه تعالى فرجه الشّریف) است، که همین زمینه را براى مدعیان دروغین فراهم میکند. کارهاى غیرعالمانه، غیرمستند، غیر متکى به منابع و مدارک معتبر، صرف تخیلات و توهمات؛ اینجور کارى مردم را از حالت انتظار حقیقى دور میکند، زمینه را براى مدعیان دروغگو و دجال فراهم میکند؛ از این بایستى بشدت پرهیز کرد.
در طول تاریخ مدعیانى بودند؛ بعضى از مدعیان هم همین چیزى که حالا اشاره کردند، یک علامتى را بر خودشان یا بر یک کسى تطبیق کردند؛ همه‌ى اینها غلط است.
لذا از کارِ عوامانه، از تسلیم شدن در مقابل شایعات عامیانه بایستى بشدت پرهیز کرد. کارِ عالمانه، قوى، متکى به مدرک و سند، که البته کار اهل فنِ این کار است، این هم کار هر کسى نیست، باید اهل فن باشد، اهل حدیث باشد، اهل رجال باشد، سند را بشناسد، اهل تفکر فلسفى باشد؛ بداند، حقایقى را بشناسد، آن وقت میتواند در این زمینه وارد میدان شود و کار تحقیقاتى انجام دهد.
«خبرگزاری دانشجو» – سمیه سیوانی نژاد
