شوشتری می نویسد: “شيخ احمد بن فهد كتابى در علوم غريبه (جادو) جمع آورى كرده بود چون هنگام احتضار وى رسيد آن را به يكى از نوكران خود داده، وصيت كرد آن را در آب فرات بيندازد امّا محمّدبن فلاح كتاب را از وى گرفته و با خواندن آن كارهايى مثل نيزه بر شكم زدن و غيره انجام مى داد. نوشته اند كه احمد بن فهد حلّى فتواى قتل وى را صادر كرد ولى سيّد محمّد فلاح با ادعاى سيّد صوفى از اين فتوا رهايى پيدا كرد.
ایران در آستانه قرن هشتم میلادی حاکمیتی چند پاره داشت. در واقع حکومت ایلخانیان که دولت عباسی را برانداخت در استمرار و دوام دچار تعارض با ملت شد و تسلط خود را بر تمام پیکره ایران از دست داد. اینگونه بود که در نقاط مختلف ایران دولت های محلی گوناگونی شکل گرفته بود و از آن جمله مشعشعیان است در خوزستان و بین النهرین. به گفته ی عبدالله مستوفی این منطقه یعنی بین النهرین و خوزستان “دل شهر ایران” بود و شاید اکنون نیز باشد.
از نظر محمدعلی رنجبر در تاریخ مشعشعیان: “سده نهم هجری در تاریخ فعالیت گروه ها و جنبش هایی با گرایش های شیعی اهمیت بسیاری دارد. خیزش نوربخشیان، صفویان و مشعشعیان در زمره این گروه ها و جنبش ها قرار دارند که به رغم تمایز عناصر نژادی مخاطبان و حامیان آنها و تفاوت مناطق فعالیت، همه این گروه ها در رویکردی مبالغه آمیز به تشیع همانند بودند. از جنبش های مذکور، صفویان و مشعشعیان موفق به تشکیل حکومت شدند، با این تفاوت که حکومت مشعشعیان، برخلاف صفویان، فراگیر و دیرپا نبود. از آغاز تا انجام جنبش و حکومت مستقل مشعشعیان حدود هفتاد سال به درازا کشید (ظهور سید محمد بن فلاح حدود 840 ق، برافتادن حکومت مشعشعیان به دست اسماعیل یک صفوی 917 ق). اما پس از چیرگی صفویان بر مشعشعیان حیات آنها به شکل فرمانروایی وابسته و پیرو صفویان ادامه یافت. در واقع مشعشعیان دو دوره متمایز: 1) جنبش حکومت مستقل (914 – 840 ق) و 2) دوره فرمانروایی تحت تابعیت (والی گری) (1135 – 914 ق.) را تا پایان دوره صفوی سپری کردند. بنیانگذار این حکومت محمد بن فلاح مشعشعی است که در مکتب فقهی حله درس آموخت و پای درس احمد بن فهد با فقه آشنا شد.”
در دوره های هفتگانه ای که برای حیات فقه شیعه بر می شمارند مکتب حله که پس از سقوط حکومت عباسی و بغداد شکل گرفت پنجمین دوره است. در واقع پس از اینكه بغداد به دست هلاكوخان افتاد، مراكز علمی و فقهی این شهر از بین رفت و این سرزمین، مكانی امن برای دانشمندان و علما محسوب نمی شد. شهر حلّه از آسیب مغول ها در امان مانده بود و طلاب بغداد به این سرزمین كوچ كردند و تقریباً همان نشاط علمی كه قبلا در بغداد وجود داشت، در این مكان جدید ایجاد شد. برخی فقهای مهم این دوره عبارتند از: محقق حلّی، علامه حلّی. شهید اول. تنظیم ابواب فقهی را از مهم ترین دستاوردهای این دوره می دانند. شروع این كار در ابتدا توسط مرحوم شیخ طوسی در كتاب المبسوط بود اما محقق حلّی در كتابش شرایع الاسلام ترتیب خاصی را رعایت كرد كه تا زمان حاضر هم چنان رعایت می شود: باب اول: عبادات، باب دوم: عقود، باب سوم: ایقاعات، باب چهارم: احكام.
از دیگر نکات مهم این دوره این بود که کثرت دیدگاه علمای شیعه در این دوره به رسمیت شناخته شد و در تاریخ نگاری فقه شیعه، درآمد. به این شکل که علّامه حلّی، شاخص و میزانی برای بیان طبقات فقهاست. فقهایی كه قبل از او می زیسته اند تحت عنوان قدما و فقهای بعد از او تحت عنوان «متأخران» شناخته می شوند.
محمد بن فلاح در شهر واسط به دنیا آمد ولی برای تحصیل به جله رفت و آنچا به درس احمد بن فهد حلی نشست. قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین می گوید: محمدبن فلاح در درس فهد بن حلی با اصول مذهب تشيع آشنايى يافت امّا به تدريج جنبههاى صوفيانه در افكار وی پديد آمد و حركت خود را با چنين زمينه اى و با اعتكاف در مسجد آغاز كرد و به زودى در واسط و اطراف آن پيروانى يافت و دعوى مهدويّت كرد».
رسول جعفریان در”نقش خاندان کرکی” می نویسد که خود فهد حلی با اینکه از مجتهدین امامیه بود از اکابر صوفیه نیز بوده است اما صوفی گری اش آنچنان نبوده که بر چهره ی فقهی اش بنشیند. گویا این تفکرات بیشتر جذاب بوده است که دو شاگردش محمد نوربخش و محمد بن فلاح را در حلقه خویش درافکند. “فهد بن حلی، شریعت را بر طریقت ترجیح می داده و فقه را بر تصوف”. اینگونه بود که محمد بن فلاح از استاد که شوهر مادر خویش نیز بود دل کند و به گفته جعفریان با بیان اینکه جانشین مهدی قائم آل محمد است، فعالیت خویش را آغاز می کند. فهد بن حلی در همان دم او را تکذیب و تکفیر می کند و دستور قتلش را صادر.
شوشتری می نویسد: “شيخ احمد بن فهد كتابى در علوم غريبه (جادو) جمع آورى كرده بود چون هنگام احتضار وى رسيد آن را به يكى از نوكران خود داده، وصيت كرد آن را در آب فرات بيندازد امّا محمّدبن فلاح كتاب را از وى گرفته و با خواندن آن كارهايى مثل نيزه بر شكم زدن و غيره انجام مى داد. نوشته اند كه احمد بن فهد حلّى فتواى قتل وى را صادر كرد ولى سيّد محمّد فلاح با ادعاى سيّد صوفى از اين فتوا رهايى پيدا كرد. وى پس از آن در هويزه و اطراف به تبليغ پرداخت و توانست به پيروان خود بيفزايد. محمد بن فلاح با غارت و فروش اموال، نيروى خويش را با تجهيز جنگى آراست و به نواحى ديگر هويزه روى آورد و قدرتى به هم رساند و نام مشعشع بر خود گذارد. آنان در حلقه اى مى نشستند و با ذكر «على اللّهى و غيره باطل» مى گفتند و كارهاى خلاف عادت مانند بلعيدن شمشير و برهنه در مقابل شمشير رفتن را انجام مى دادند”.
عدم ثبات حکومت ها و جنگ های پی در پی بین دولت های محلی وضع اقتصادی و اجتماعی ایران در تنگنای شدیدی قرار داده بود، توجه ویژه محمد مشعشعی به محرومان و اقشار ضعیف جامعه برای جلب حمایت آنها از آن جمله است.
جعفریان از یکی از نامه های او گزارش می دهد که از کسانی که همسایه مومن آنها گرسنه باشند به عنوان مجرم یاد می کند. این گونه توجهات بود که توانست مشعشعی را در بسیج عوام و راه انداختن لشگر، یاری و به تاسیس دولت بیانجامد. وی در سال 841 قمری نهضت خود را آغاز کرد و اولین هدفش نیز زادگاهش بود؛ شهر واسط. که در گام اول تفوق نیافت و به هویزه رفت و عشایر عرب را با خود همراه ساخت.
در کتاب رنجبر درخصوص ادعای مهدویت مشعشعی بحث مفصلی صورت گرفته است؛ به این خلاصه که از یک سو احمد کسروی به جد و محکم معتقد است: محمد بن فلاح ادعای مهدویت کرده است. در اندیشه کسروی رهبر مشعشعیان در اندیشه و عمل پرونده ای سیاه دارد ادعاهای او بنیاد پایداری نداشته و هر زمان عوض شده، از مقام حجاب و نیابت امام غایب (ع) آغاز کرد اما خود را مهدی نیز نامید و حتی دعوی جانشینی از همه پیغمبران و امامان (ع) داشت. او در کلام المهدی «مشق قرآن سازی» کرد و برای خود زیارت نامه نوشت و خود را «ولی الله» نامید و علی رغم ادعایش، «بسیار نادان و کودن» بود و به ظاهر در مدرسه ابن فهد جز «مشق مهدی گری»، کار دیگری نکرد و دانشی نیاموخت. (تاریخ پانصد ساله خوزستان)
در مقابل این نظر بنا بر این کتاب، جاسم حسن شبر از پرکارترین پژوهشگران در موضوع مشعشعیان قرار دارد که گویا خود نیز از این خاندان است. وی معتقد است محمد بن فلاح یک صوفی شیعه بود و این صفویان بودند که ادعای مهدویت را به او نسبت دادند و این واقعیت ندارد. ( تاریخ المشعشعین و تراجم اعلامهم)
البته رنجبر در نقد وی به این نکته اشاره می کند که “شبر هیچ گاه دو اثر مهم کلام المهدی و تاریخ مشعشعیان (اثر سید علی خان) را به طور کامل مطالعه نکرده است. او فقط به بخش هایی از اثر نخست دسترسی داشته که احمد کسروی به طبع رسانده و اثر دوم را به طور گذرا ملاحظه کرده است وگرنه صراحت بخش هایی از این دو اثر و به ویژه کلام المهدی(مصحف محمد بن فلاح) در موضوع الوهیت برای رد بخشی از سخنان شبر کافی است.
در ادامه این گزارش تاریخی به “کامل مصطفی شیبی”، اشاره می شود که پژوهش روشمندی را در خصوص تشیع و تصوف انجام داده است و در اثرش، مشعشعیان را بخشی از روند طولانی چهره ها و خیزش های متاثر از تصوف و تشیع غالی معرفی کرده است . از این رو دو مبنای مذکور کم و بیش و با ویژگی های از بنیان هایی اعتقادی سید محمد بن فلاح به شمار می روند و در واقع مشعشعیان برآیندی از (آمیزش تشیع و تصوف) قلمداد شده اند. از نظر شیبی دو چهره تاثیرگذار، یعنی ابن فهد حلی و حافظ رجب برسی (متوفی پس از 813 ق) غیر مستقیم طراح ماهیت فکری مشعشعیان هستند. تصوف ابن فهد نزد سیدمحمد بن فلاح با تمرکز بر خلق کرامت های ظاهری همراه می شود. دعوی مهدویت به این می رسد که وارث ائمه است. این تعبیر از وراثت بی تاثیر از این دیدگاه نیست که انبیا و اولیا یک منشا اند و ولایت در حد ذات خود می تواند بالاتر از نبوت نیز باشد. (تشیع و تصوف، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو) اندیشه ای که خاستگاه آن به تصوف ابن عربی باز می گردد اما در ترکیب با آموزه های فقهی شیعه که جز آموخته های سید محمد بن فلاح بود ـ و به مهدویت تازه ای منجر می شود، و این البته مورد قبول ابن فهد قرار نمی گیرد و با هر قیام مسلحانه به جز قیام امام غایب (ع) مخالفت می ورزد، و به این ترتیب فتوای قتل سید محمد بن فلاح صادر می شود.” رسول جعفریان نیز معتقد است که: “محمد بن فلاح در کتاب کلام المهدی اول خود را جانشین حضرت مهدی معرفی می کند. این به نوعی همان ادعای بابیت است که پیش از وی و بعد از وی کسانی مدعی آن شدند.”
رنجبر در ادامه اشاره می کند که: “سيد محمد بن فلاح از خويش با عنوانهايي چون «مقام، حجاب و نيابت» ياد ميكند كه رسالت زمينه سازي ظهور امام غايب(ع) را بر عهده دارد. او با دعوت مردم به قيام، ميكوشد صف مؤمنان و پرهيزكاران را از بي ايمانان به امام غايب (ع) جدا كند و با اين شيوه فرصتي براي آزمايش مردم فراهم سازد. از نظر سيد محمد بن فلاح، مهدي(ع) در زمان ظهور از چنان قدرتي برخوردار است كه هيچ كسي را ياراي مقابله با او نيست. در آن هنگام، خضر و عيسي (ع) همراه او هستند و به صورت اجتنابناپذيري همه مردم تسليم او خواهند شد و اين اجبار، فرصتي جهت «آزمايش» صالحان از ناصالحان باقي نميگذارد و در اين شرايط است كه وجود نايب مهدي (ع) ضرورت پيدا ميكند، شخصي كه از توانايي مهدي (ع) برخوردار نيست و براي پيروزي نياز به ياري دارد و در اين صورت فرصت انتخاب براي مردم فراهم ميشود كه: يا از جمله پرهيزكاران حامي قائم مقام امام غايب (ع) يعني سيد محمد بن فلاح باشند”.
و در ادامه این کتاب می آید که: “باري، پيشواي نهضت مشعشعيان امام مهدي (ع) «راز غايب» است و سيد محمد بن فلاح «حجاب و ابزاري» براي اوست و هر كس كه در اين رسالت او را ياري كند و به فرياد او پاسخ دهد، در واقع در «حضور قائمِ پوشيده در غيب» مبارزه كرده است. به تعبيري ديگر سيد محمد بن فلاح، خود را «عالم رباني» ميپندارد كه آشكارا به حق دعوت ميكند و ضرورت دارد كه او را ياري كنند، زيرا فرمان خداوند است كه «ان تنصروا الله ينصركم و يثبت اقدامكم» و مدعي است كه به اجماع مفسران، ياري خداوند همان ياري پيامبر(ص) و ياري «ولي و عالم رباني» است و گرنه خداوند بي نياز از ياري مخلوقات است. تعبير ديگر كه او درباره خود به كار مي برد «امام امت» است. و به نظر او كسي كه به «شريعت» عمل كند و در «طريقت» سير كند و به «حقيقت» نايل شود، امام امت است و «رییس بندگان». اين چنين شخصي، اگر ادعاي امامت كند پذيرفتني است و اگر اراده «امارت» كند در آن «اولي و احق» است و چنين فردي در زمان غيبت، از سوي «قائم آل محمد (ص)» نيابت دارد.”
مشعشعیان در طول 75 سال بر خوزستان و بین النهرین حکومت کردند که بعد از محمد بن فلاح پسرش محسن بر مسند قدرت نشست و بعد از آن پسرش علی. دوره اول حکومت مشعشیان توسط شاه اسماعیل اول در سال 914 با ادعای مبارزه با شیعیان غالی و اینکه شاه صفوی معتقد بود اینان “علی اللهی” هستند برافتاد. دور دوم قدرت آنها به عنوان والی حکومت صفوی در دوران شاه طهماسب شروع شد. البته بدون آن نظرات درخصوص مهدویت و کاملا در چارچوب اندیشه های دولت صفوی.
گزارش از مهدی افشارنیک
منبع:شفقنا
