ایه شریفه: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ مَن يَرْتَدَّ مِنكُمْ عَن دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَلاَ يَخَافُونَ لَوْمَةَ لآئِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاءُ وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ»
ترجمه ایه شریفه:
«اى كسانى كه ايمان آوردهايد هر كس از شما از دين خود برگردد به زودى خدا گروهى [ديگر] را مىآورد كه آنان را دوست مىدارد و آنان [نيز] او را دوست دارند [اينان] با مؤمنان فروتن [و] بر كافران سرفرازند در راه خدا جهاد مىكنند و از سرزنش هيچ ملامتگرى نمىترسند اين فضل خداست آن را به هر كه بخواهد مىدهد و خدا گشايشگر داناست»
معنی کلمه ی استبدال:
استبدال،ابدال،تبدیل،تبدل،به معنای قرار دادن شیی به جای شیی دیگر است. ودر اصطلاح تبدیل جامعه ای به جامعه ی دیگر است.
عواملی در تبدیل جامعه ای به جامعه ی دیگر دخیل هستند که عبارتند از:
الف:طرد خلیفه به حق رسول خدا(ص) که از جانب خداوند منصوب است.
ب:کوتاهی در جهاد.
ج:سهل انگاری در تطبیق دین در جامعه و رها کردن مبادی و ارزشهای اخلاقی و انحراف از شریعت دینی.
جامعه ای که جایگزین جامعه ی قبل میشود نیز دارای شرایطی است از ان جمله:
الف:تمسک به ولایت خلیفه الهی که به عنوان جانشین رسول از جانب خداوند معرفی شده است.
ب:جهاد در راه خدا
ج:سعی و کوشش به جهت پیاده کردن اسلام در جامعه
ابعاد تربیتی قانون استبدال:
در قران کریم برای قانون استبدال دو بعد تربیتی بیان شده است:
یکی سلبی و دیگری ایجابی.
الف:بعد سلبی
یعنی عقوبت جامعه ای که قرار است تبدیل به جامعه ای دیگر شود.خداوند متعال میفرماید:
“إِلاّ تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلیماً وَ یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ وَ لا تَضُرُّوهُ شَیْئاً وَ اللّهُ عَلى کُلِّ شَیْء قَدیرٌ”
“اگر (به سوى میدان جهاد) حرکت نکنید، شما را مجازات دردناکى مى کند، و گروه دیگرى غیر از شما را به جاى شما قرار مى دهد; و هیچ زیانى به او نمى رسانید; و خداوند بر هر چیزى تواناست!”(1)
ب:بعد ایجابی:
که عبارتست ازتکریم جامعه جایگزین که خداوند متعال میفرماید:
“یا أیّها الذین آمنوا من یرتدّ منکم عن دینه فسوف یأت اللّه بقوم یحبّهم و یحبّونه أذّلة علی المومنین اعزّة علی الکافرین یجاهدون فی سبیل الله و لا یخافون لومة لائم ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء واللّه واسع علیم”
“ى کسانى که ایمان آورده اید! هر کس از شما، از آیین خود بازگردد، [به خدا زیانى نمى رساند] خداوند گروهى را مى آورد که آنها را دوست دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند؛ در برابر مؤمنان متواضع، و در
برابر کافران سرسخت و نیرومندند؛ در راه خدا جهاد مى کنند، و از سرزنش هیچ ملامتگرى هراسى ندارند. این، فضل خداست که آن را به هر کس بخواهد [ وشایسته ببیند] مى دهد؛ و فضل و احسان خداوند،
گسترده و [او به همه چیز] داناست“(2)
استبدال در تاریخ قوم بنی اسراییل
خداوند متعال میفرماید:
“وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْر فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیْلَةً وَ قالَ مُوسى لاِ َخیهِ هارُونَ اخْلُفْنی فی قَوْمی وَ أَصْلِحْ وَ لاتَتَّبِعْ سَبیلَ الْمُفْسِدینَ”
“و ما به موسى، سى شب وعده گذاشتیم; سپس آن را با ده شب (دیگر) تکمیل نمودیم; به این ترتیب، میعاد پروردگارش (با او)، چهل شب تمام شد. و
موسى به برادرش هارون گفت: «جانشین من در میان قومم باش. و (آنها را) اصلاح کن! و از روش مفسدان، پیروى منما”(3)
قوم حضرت موسی(ع) سه شرط سنت استبدال را عملی کردند:
الف:طرد خلیفه بحق رسول
که خداوند متعال میفرماید:
“و لما رجع موسی الی قومه غضبان اسفا قال بئسما خلفتمونی من بعدی اعجلتم امر ربکم والقی الالواح و اخذ براس اخیه یجره الیه قال بن ام ان القوم استضعفونی و کادوا
یقتلوننی فلا تشمت بی الاعدا و لا تجعلنی مع القوم الظالمین.”
“و هنگامی که موسی خشمگین بسوی قوم خود بازگشت گفت:پس از من بد جانشینانی برایم بودید(و ایین مرا ضایع کردید).ایا در مورد فرمان پروردگارتان (و تمدید میعاد
او)عجله نمودید و زود قضاوت کردید؟! و سپس الواح را افکند و سر برادر خود راگرفت(و با عصبانیت )بسوی خود کشید؛او گفت فرزند مادر!این گروه مرا در فشار گذاردند
و ناتوان کردند؛و نزدیک بودمرا بکشند،پس کاری مکن که دشمنان مرا شماتت کنند و مرا با گروه ستمکاران قرار مده.”(4)
ب:کوتاهی در جهاد.
خداوند متعال میفرماید:
“یَقَوْمِ ادْخُلُواْ الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَلَا تَرْتَدُّواْ عَلَی أَدْبَارِکُمْ فَتَنْقَلِبُواْ خَسِرِینَ”
“ی قوم من! به سرزمین مقدّسی که خداوند برای شما مقرّر کرده وارد شوید و به پشت سر خود برنگردید که زیانکار میگردید.”(5)
“قَالُواْ یَمُوسَی إِنَّ فِیهَا قَوْماً جَبَّارِینَ وَإِنَّا لَن نَّدْخُلَهَا حَتَّی یَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِن یَخْرُجُواْ مِنْهَا فَإِنَّا دَ خِلُونَ”
“گفتند: ای موسی! همانا در آن سرزمین گروهی ستمگر وجود دارد و ما هرگز وارد آن نمیشویم، تا آنان از آن سرزمین بیرون شوند،
پس اگر از آنجا بیرون روند بیتردید ما داخل میشویم!”(6)
ج:دوری از ارزشهای الهی:
خداوند متعال در حکایتی از حضرت موسی(ع) میفرماید:
“وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسَی مِن بَعْدِهِ مِنْ حُلِیِّهِمْ عِجْلاً جَسَداً لَّهُ خُوَارٌ أَلَمْیَرَوْاْ أَنَّهُ لَایُکَلِّمُهُمْ وَلَا یَهْدِیهِمْ سَبِیلًا اتَّخَذُوهُ وَکَانُواْ ظَلِمِینَ”
و قوم موسی پس از (رفتن) او (به کوه طور) از زیورهای خود مجسّمهی گوسالهای (ساختند و به پرستش) گرفتند
که صدای گاو داشت، آیا ندیدند که آن (گوساله) با آنان سخن نمیگوید و به راهی هدایتشان نمیکند؟ آن را (به پرستش)
گرفتند در حالی که ستمکار بودند.”(7)
عقوبت استبدال در قوم حضرت موسی(ع)
خداوند متعال از حضرت موسی میفرماید:
“قَالَ رَبِّ إِنِّی لَا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی وَ أَخِی فَافْرُقْ بَیْنَنَا وَبَیْنَ الْقَوْمِ الْفَسِقِینَ”
“(موسی ) گفت: پروردگارا! همانا من جز خود و برادرم، اختیار کسی را ندارم، پس میان ما و قوم فاسق و تبهکار فاصله بینداز.”(8)
“قَالَ فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَةً یَتِیهُونَ فِی الْأَرْضِ فَلَا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفَسِقِینَ”
“(خداوند به موسی) فرمود: به درستی که آن (سرزمین مقدّس) تا چهل سال برآنان ممنوع شد، (پس بهخاطر این سستی وتخلّف این مدّت
طولانی را) در زمین سرگردان (و از مواهب مادّی ومعنوی آن سرزمین مقدّس، محروم) خواهند شد، پس بر این قوم تبهکار و فاسق، تأسّف مخور.”(9)
سنت استبدال در تاریخ اسلامی:
قران کریم به قانون استبدال در امت اسلام توجه بیشتری داشته است؛زیرا اخرین استبدال تاریخی است و با سه شرط محقق خواهد شد:
الف:غصب خلافت اولیا ی الهی:
خداوند متعال میفرماید:
“یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ مَن یَرْتَدَّ مِنکُمْ عَن دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکَفِرِینَ یُجَهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلَا یَخَافُونَ لَوْمَةَ لَا ئِمٍ ذَ لِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَآءُ وَاللَّهُ وَسِعٌ عَلِیمٌ”
“ای کسانی که ایمان آوردهاید! هر کس از شما که از دین خود برگردد (به خدا ضرری نمیزند، چون) خداوند در آینده قومی را خواهد آورد که آنان را دوست دارد و آنان نیز خدا را دوست دارند. آنان نسبت
به مؤمنان نرم و فروتن و در برابر کافران سرسخت و قاطعند، در راه خدا جهاد میکنند و از ملامت هیچ ملامتکنندهای نمیهراسند. این فضل خداست که به هر که بخواهد (وشایسته ببیند) میدهد و خداوند
وسعتبخش بسیار داناست.”(10)
علی بن ابراهیم میگوید:”مخاطب این ایه اصحاب پیامبر اعظم(ص) هستند که حق ال محمد را غصب نموده اند و از دین مرتد شده اند.و در ذیل ایه جمله “فسوف یاتی الله بقوم…”میگوید که ایه در شان قائم(ع) و اصحاب او نازل شده است.(11)
ب:کوتاهی در جهاد در مقابل دشمنان الهی:
خداوند متعال میفرماید:
“یَأیُّهَا الَّذِین ءَامَنُواْ مَا لَکُمْ إِذَا قِیلَ لَکُمُ انفِرُواْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْضِ أَرَضِیتُم بِالْحَیَوةِ الدُّنْیَا مِنَ الْأَخِرَةِ فَمَا مَتَعُ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا فِی الاَْخِرَةِ إِلَّا قَلِیلٌ”
“ای کسانی که ایمان آوردهاید! چرا وقتی به شما گفته میشود در راه خدا (و برای جهاد) حرکت کنید، سنگین و زمینگیر میشوید؟ آیا به جای آخرت،
به زندگی دنیا راضی شدهاید؟ پس بدانید بهرهی زندگی دنیا در (برابر) آخرت، جز اندکی نیست.”(12)
“إِلَّا تَنْفِرُواْ یُعَذِّبْکُمْ عَذَاباً أَلِیماً وَ یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ وَ لَاتَضُرُّوهُ شَیْئاً وَاللَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ”
“اگر (به سوی میدان جنگ) نشتابید، خداوند شما را به عذابی دردناک عذاب میکند و گروه دیگری را جایگزین شما میکند و شما (با ترک جبهه،)
ضرری به خدا نمیزنید و خداوند بر هر چیزی تواناست.”(13)
ج:کوتاهی در عمل به شریعت اسلامی
“هَاأَنتُمْ هَؤُلَاء تُدْعَوْنَ لِتُنفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَمِنكُم مَّن يَبْخَلُ وَمَن يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ عَن نَّفْسِهِ وَاللَّهُ الْغَنِيُّ وَأَنتُمُ الْفُقَرَاء وَإِن تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ ثُمَّ لَا يَكُونُوا أَمْثَالَكُمْ”
“اینک شما آنهائید که وقتی دعوت می شوید که در راه خدا انفاق کنید، بعضی از شما بخل می ورزند و هر کس بخل بورزد، از سود بردن خود بخل نموده ،
وگرنه خدا احتیاجی به شما ندارد، این شما هستید که سراپا فقیرید و اگر از دعوت اسلام سرپیچی کنید، خداوند به جای شما قوم دیگری قرار می دهد که ابدا
مانند شمانباشند“(14)
استبدال موعود در قران کریم
در قران کریم به استبدال موعود اشاره شده است:
خداوند متعال میفرماید:
“إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ وَیَأْتِ بِاخَرِینَ وَکَانَ اللَّهُ عَلَی ذَلِکَ قَدِیراً”
“(ای مردم!) اگر خدا بخواهد شما را از میان میبرد و دیگران را میآورد و خداوند بر این کار تواناست.”(15)
و نیز میفرماید:
“أُوْلَئِکَ الَّذِینَ ءَاتَیْنَهُمُ الْکِتَبَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِن یَکْفُرْ بِهَا هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَکَّلْنَا بِهَا قَوْماً لَیْسُواْ بِهَا بِکَفِرِینَ”
“آنان کسانی بودند که کتاب آسمانی و حکومت و قضاوت و مقام نبوّت به آنان دادیم. پس اگر این مشرکان به آنها کفر ورزند و نپذیرند (ناراحت نباش، چرا که) ما گروهی دیگر را که به آن کافر نیستند میگماریم.”(16)
اوصاف ایجابی مجتمع جایگزین
الف:تمسک مجتمع جایگزین به ولایت الهی
خداوند میفرمایند:
“اذله علی المومنین اعزه علی الکافرین”
“در برابر مومنان متواضع،و در برابر کافران سرسخت و نیرومندند”
ب:التزام به عمل جهادی در مقابل دشمن:
که خداوند متعال میفرمایند:
“یجاهدون فی سبیل الله و لا یخافون لومه لائم”
“انها در راه خدا جهاد می کنند،و از سرزنش هیچ ملامتگری نمی هراسند”
ج:تمسک به اصول دین و شریعت و پیاده کردن ارزشهای دینی در جامعه:
خداوند متعال میفرمایند:
“یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ”
“اى کسانى که ایمان آورده اید! هر کس از شما، از آیین خود بازگردد، [به خدا زیانى نمى رساند] خداوند گروهى را مى آورد که آنها را دوست دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند”(17)
تاویل ایه در روایات:
با مراجعه به روایاتی که در ذیل ایه مورد بحث وارد شد پی می بریم که اهل بیت (ع) ان را تاویل به اصحاب امام زمان(ع) نموده اند:
سلیمان بن هارون عجلی میگوید:از امام صادق(ع) شنیدم که میفرمود:همانا صاحب این امر محفوظ است.و او دارای اصحابی است که اگر تمام مردم از بین بروند خدای متعال اصحاب او را گرد او جمع میکند.انها هستند که خداوند در موردشان فرمود
“فسوف یاتی الله…”(18)
پی نوشتها:
(1):توبه/39
(2):مائده/54
(3):اعراف/142
(4):اعراف/150
(5):مائده/20
(6):مائده/26
(7):اعراف/148
(8):مائده/25
(9):مائده/26
(10):مائده/51.56
(11):تفسیر قمی،ج1،ص177
(12):توبه/38
(13):توبه/39
(14):محمد(ص)/38
(15):نسا/133
(16):انعام/89
(17):مائده/54
(18):تفسیر برهان،ج2،ص473
