زمزمه های فمینیسم در ایران

با تهاجم جدید فرهنگ غرب در ایران، در آستانه انقلاب مشروطه، وضعیت زنان نیز همپای سایر اقشار اجتماعی تغییر کرد. ازاین‏رو، مشروطیت را باید نقطه عطفی در تاریخ فرهنگی ایران دانست؛ زیرا، آثار شگرفی در تغییر نگرش‏ها در میان زنان بر جای گذاشت و جامعه ایرانی را نادانسته و ناخواسته بر مدار فرهنگ غرب کشاند.

1. تاریخ فمینیسم در ایران

با تهاجم جدید فرهنگ غرب در ایران، در آستانه انقلاب مشروطه، وضعیت زنان نیز همپای سایر اقشار اجتماعی تغییر کرد. ازاین‏رو، مشروطیت را باید نقطه عطفی در تاریخ فرهنگی ایران دانست؛ زیرا، آثار شگرفی در تغییر نگرش‏ها در میان زنان بر جای گذاشت و جامعه ایرانی را نادانسته و ناخواسته بر مدار فرهنگ غرب کشاند.
گروهی از غرب‏گرایان داخلی که تحولات فرهنگی مغرب‏زمین را با خوش‏بینی تحلیل می‏کردند، تنها راه سعادت را الگوبرداری از جهان به اصطلاح متجدد و رهایی از مظاهر سنتی می‏دانست. ازاین‏رو در اواخر سلطنت قاجار جنبش‏هایی پدید آمد که توسط زنان ایرانی هدایت می‏شد که از فرزندان و یا همسران تحصیل‏کرده‏های دنیای غرب بودند. حتی برخی از زنان روشن‏فکر در روزنامه‏های ایرانی که پیش از مشروطه در خارج از کشور به چاپ می‏رسید، مقالاتی در ترویج دیدگاه‏های غرب می‏نوشتند.1
نوشته‏های این گروه خود شاهدی بر تأثیرپذیری آنان از تحولات غرب است. از سوی دیگر، اخبار نهضت زنان در غرب نیز در نشریات داخلی انعکاس می‏یافت. برای نمونه، علی‏اکبر دهخدا در یکی از مقالات چرند و پرند چنین می‏نگارد:
در این سال زن‏های انگلیسی در باب تحصیل حقوق سیاسی، اقدامات مجدانه به عمل آورده، اجتماعات بزرگ تشکیل دادند؛ قسمت عمده جراید و نطق خطبا را مشغول خود کردند و برای حقانیت خود کتاب‏ها و مقالات متعدد نوشتند. تأثیرپذیری بعضی از زنان ایرانی از فرهنگ غرب به تدریج جای خود را به الگوگیری صریح و تقلید کورکورانه از غرب داد. برای مثال در اولین شماره مجله «جمعیت نسوان وطن‏خواه ایران» آمده است:
این مجله مرکب از چندین قسمت است، به طوری که هر یک در موقع خود خالی از اهمیت نیست، مخصوصا قسمت ادبی آن که فوق‏العاده مهم و جالب توجه است، مقالات عدیده، به خصوص راجع به نسوان مشهوره عالم و حالات ادبا و شعرای سلف و غیره، از مشاهیر مردان بزرگ و نوشته‏جات و شاهکارهای آنها و… و نوشته‏جات زنان ادیبه و مشاعره اروپا که خارج از حد برای نسوان مملکت ما لازم است.
پیروی زنان روشن‏فکر ایرانی از زنان متجدد غرب در آغاز تنها در تشکیل مدارس دخترانه به سبک جدید، تشکیل انجمن‏های زنان، انتشار جراید و مسائلی از این قبیل منحصر می‏شد. با ظهور سلسله پهلوی، فصل جدیدی در تاریخ زنان ایران گشوده شد و غرب‏زدگی و بی‏هویتی نیمه پنهان چهره خود را آشکار ساخت.
کشف حجاب در سال 1317 که به بهانه آزاد کردن نیمی از نیروهای انسانی جامعه تحقق یافت، نقطه عطفی است که تأثیر به سزایی در شکل‏گیری برداشت‏های منفی در ذهنیت جامعه مسلمان ایرانی داشت.
حرکت‏های اجتماعی زنان ایرانی حتی چهل سال بعد از آن نیز غالبا متأثر از الگوهای غربی، آن هم از نوع مبتذل دهه‏های شصت و هفتاد میلادی بود که دربرنامه‏هایی مانند مسابقه انتخاب دختر شایسته، تشکیل کاخ‏های جوانان و تشکیل شهرک‏های دختران تجلی یافت.
حضور عنصر فاسدی مانند اشرف پهلوی به عنوان رئیس سازمان زنان، گویای ابتذال و نشان وابستگی این حرکت بود.
مطبوعاتی مانند زن روز، دختران و پسران، اطلاعات هفتگی و جوانان که در عصر پهلوی مسئولیت الگوسازی غربی برای زن ایرانی را به عهده داشت، فیلم‏ها و سرودها و آهنگ‏هایی را ترویج می‏کردند که به گونه‏ای به موضوع زن مربوط می‏شد.

2. حرکت‏های فمینیستی پس از پیروزی انقلاب اسلامی

(مقطع اول و دوم):
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، حرکت‏های فمینیستی چند مقطع مختلف را پشت سر گذاشت:
مقطع اول، سال‏های 57 تا 61 را دربرمی‏گیرد که سال‏های رکود این جنبش است.
مقطع دوم، سال‏های 61 تا 67 است که دوران شکل‏گیری جریان فمینیستی در ایران می‏باشد.
در این دوره بود که تحرکات سیاسی ضدانقلاب به فعالیت‏های فرهنگی گرایید. این رویکرد فرهنگی در میان ضدانقلاب سبب شد که گروه‏های مخالف با یکدیگر در اروپا و آمریکا به یک همگرایی موقت دست یابند و پروژه‏های مشترکی را در دستور کار قرار دهند. به طوری که طیف وسیعی از چپ‏ترین چپ‏ها تا هواداران سلطنت 2500 ساله شاهنشاهی به هم پیوستند و بر علیه ضدانقلاب و اسلام یک جبهه واحد فرهنگی تشکیل دادند.

مقطع سوم
مقطع سوم، از سال 67 و با پذیرش قطع‏نامه 598 آغاز گردید که فصل نوینی در جریان‏های فمینیستی ایران گشوده شد. فضای نسبتا آرام کشور و وضعیت ویژه دوران سازندگی که مطرح شدن الگوهای توسعه به مفهوم رایج آن را به همراه داشت و نیز فضای باز فرهنگی که طرح دیدگاه‏های مخالف را امکان‏پذیر ساخت، بهترین زمینه را برای رشد جریان‏های فمینیستی فراهم کرد.
از جمله جریان‏هایی که در خارج از کشور در سال 67 تشکیل شد، بنیاد پژوهش‏های زنان ایرانی است که توسط زنان ضدانقلاب و برخی سلطنت‏طلبان راه‏اندازی شد. این بنیاد با برگزاری سمینارهای سالانه، از طرفداران فمینیسم در داخل کشور نیز دعوت به عمل می‏آورد که شهلا لاهیجی، مسئول انتشارات روشنگران زنان (1997، در پاریس) سید محسن سعیدزاده (1995، در کانادا) شیرین عبادی (1996، در واشنگتن) و رخشان بنی‏اعتماد (1998، در واشنگتن) از جمله شرکت‏کنندگان ایرانی سمینارهای مذکور هستند.
البته برخی ضدانقلاب‏های فمینیست خارج نیز در سال‏های اخیر به درج مقالاتی در نشریات فمینیستی داخل پرداخته‏اند، از جمله می‏توان به مقالات نیره توحیدی و حامد شهیدیان در ماهنامه «زنان» و مقاله ناهید کشاورز در «ماهنامه فرهنگ» توسعه اشاره کرد.
البته این تعامل از طرف نویسندگان فمینیست داخلی هم صورت گرفته و به درج نوشته‏هایی در نشریات ضدانقلاب خارجی پرداخته‏اند که نشان از یک ارتباط نزدیک و سازمان‏یافته است. نوشین احمدی خراسانی دبیر و نویسنده نشریه فرهنگ توسعه، با مقاله‏ای با عنوان «تمکین زن ایرانی شیوه معتاد زندگی اوست» در شماره 25 نشریه آوای زن و مقاله «مسیر امتحان» در شماره 30 هماننشریه، و کتایون مزداپور، از نویسندگان ماهنامه زنان و از اعضای برجسته کتاب کودک با مقاله‏ای درباره «جایگاه زن و زنان پهلوی» در شماره 2 نشریه ضدانقلابی نیمه دیگر چاپ آمریکا، که با حمایت مالی دانشگاه کلمبیا منتشر می‏شود از آن جمله‏اند.

مقطع چهارم
البته می‏توان مقطع چهارمی را هم برای جریانات فمینیستی عنوان کرد که از دوم خرداد 76 و با تحولاتی که به خصوص در عرصه سیاسی و اجتماعی در کشور رخ داد، به وجود آمد.
از این مقطع (دوم خرداد76) با فضای به شدت بازی که به‏خصوص در حوزه فرهنگی و در عرصه مطبوعات به وجود آمد، بسیاری از مجلات و نشریات و روزنامه‏ها با درج مقالاتی به نقد دیدگاه‏های اسلامی در حوزه زن و اشاعه افکار فمینیستی پرداختند که در ادامه به نمونه‏هایی از این مقالات و دیدگاه‏ها اشاره خواهد شد.

_____________________________________________________________________________________
پی نوشت :
1. زن در دوره قاجار، ص 11.

منبع : کتاب “فمینیسم”