امام محمد باقر (ع) در سال 57 هجری (676 میلادی) در مدینه به هنگام نخستین رویارویی معارف اسلامی با موج اول هلنیسم به دنیا آمد. محققان تاریخ علم در شرق و غرب جهان، او را در صدر جریان علوم انسانی و معارف شیعی قرار داده‌اند؛ محمد بن علی بن زین‌العابدین پنجمین امام شیعه دوازده امامی به ارائه دیدگاه‌های خاص در علم و تفسیر قرآن نزد رجالیون معروف است.
کتاب تفسیر قرآن که «ابن الندیم» از آن با عنوان «کتاب الباقر» یاد کرده است، مبنا و مستند اصلی منابع تفسیری همچون تفسیر طبری است، امام باقر در ملتقای حساس تاریخ سیاسی-اجتماعی اسلام و تاریخ علم بشری می‌زیست که مطالعات قرآن، اساسی‌ترین امر مورد توجه بود و در مدینه بر محور شخصیت او شالوده تحقیقات قرآنی ریخته شد امام به مثابه «قیم‌القرآن» که وظیفه ذاتی امامت است، در شرایط خاص تاریخی تأثیر خود را در طرح مفاهیم امامت بر اساس آیات قرآن، نشان داد. بنابراین مهمترین وجه عبقریت امام باقر(ع) تاریخیت شخصیت امام است که از ابعاد گوناگون مورد توجه محققان شیعه و سنی و اخیرا شرق شناسان قرار گرفته است.
وجود امام باقر(ع) نقطه عطف و تکیه‌گاه دوم، در مراحل تکامل تاریخی جهان اسلام است، شخصیتی که پیام‌های او دارای ابعاد دنیایی و تاریخی و فراتاریخی یکسانی است این اتفاق در فجر اول اسلام با ظهور پیامبر اسلام روی داد و اکنون در فجر دوم آن با ولادت امام محمد بن باقر به وقوع پیوسته است.
فعالیت‌های امام محمد باقر(ع) در شرایطی که شبیه به جاهلیت صدر اسلام و بسیار تیره‌تر از آن بود، با نظام‌مند نمودن تعالیم دینی و ارائه معارف بشری و اسرار علوم، باعث تداوم و توسعه اسلام شد به این نقش امام باقر (ع) در احادیث پیامبر اسلام (ص) با ذکر لقب «باقر‌العلم» تصریح و تأکید شده است.
وجوه متفاوت شخصیت جامع امام باقر(ع)زمینه مطالعات گسترده در تاریخ علم و معارف بشری است، از جمله مهمترین موارد آن:
1- وجه جامع‌العلوم، امام باقر(ع) که جایگاه او و پسرش امام صادق(ع) در تاریخ علم مورد توجه شرق‌شناسان فرانسوی قرار گرفته است تحقیقات مؤسسه استراسبورگ فرانسه در این مورد قابل ذکر است، وجود جامعة العلوم شرط ضروری برای توسعه و انتقال علوم در تمدن‌ها است و مدرسه امام باقر و امام صادق(ع) اثر به سزایی در این امر داشته است.
2- امام باقر(ع) فصل‌الخطاب، در خصوص عقاید فرق عصر خود بود، این امام همام در عصری که فرق تسنن و تشیع باعث آشفتگی و هرج و مرج در حوزه عقاید بودند تنها راه نجات بود و با تأویل آیات قرآن، اللهیات حقیقی امامت و فلسفه عرفانی امامت را ارائه داد و ولایت را به عنوان جوهر نبوت و امامت نشان داد. همچنین ایشان استمرار «نور‌الله» در ائمه دوازده‌گانه شیعه را که پذیرش آن مستلزم آثار سیاسی و شرعی برای امت بود را به اثبات رساند. این بخش از دیدگاه‌های امام مورد علاقه شرق‌شناسان آمریکایی، آلمانی، روسی و فرانسوی علاقه‌مند به مطالعات اسماعیلیه بوده است که همواره در پی مرور عقاید امام باقر(ع) در خصوص امامت هستند.
3- شخصیت امام باقر(ع) علیرغم مخالفت با خلافت اموی، مورد استفاده اداری و تشکیلاتی دولت اموی در اموری مانند ضرب سکه واقع شد.
4- اما باقر(ع) سیاست فرهنگ خاصی در تدوین حدیث پیشه کرد که آشکارا باعث منهدم ساختن سیاست خلیفه نخست در منع تدوین حدیث بود. امام(ع) حدیث را منبع معتبر کسب معرفت در کنار قرآن مطرح کرد لذا موفقیت امام در این طرح به حدی رسید که اکثریت قریب به اتفاق فرق اسلامی، احادیث امام را از مرفوعات دانسته و مبنای اعتقادی قرار دادند و مقطوعات او را موصلات به حساب آورده‌اند، بخش اعظمی از اللهیات اجتماعی اسلام و سهم در احادیث امام باقر(ع) آمده است که مفاهیم عام انسانی-اجتماعی است.
5- پیوستگی فرهنگی جهان اسلام در مکه، مدینه، بصره، کوفه، قم، مغرب به واسطه علاقه به مکتب حدیثی امام باقر(ع) حفظ شد، این پیوستگی برای جهان تشیع شکل حیاتی و استراتژیک پیدا کرده است. بدین سان امام باقر(ع) فرهنگی را تأسیس و توسعه داد که شکوفایی آن آثار سیاسی و فرهنگی (imdate funtion) زودهنگامی را در پی داشت و از مهمترین آثار سیاسی و تاریخی آن، تأسیس امپراطوری و خلافت فاطمی در بخش اعظمی از جهان اسلام بود که جاهلیت اموی که استمرار جاهلیت پیش و صدر اسلام بود را مهار کرد و فرهنگ تشیع را برای مقابله دائمی با این فرهنگ جاهلت را استمرار بخشد.
نویسنده: محمدرضا شهیدی‌پاک، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز
فارس نیوز
