آسیب شناسی اندیشه مهدویت (بخش اول)

نيرومندي انديشه مهدويت در جايگاه يك اصل مبتني بر سنت‌هاي ريشه‌دار اسلامي، و يأس از الگوهاي دروغين رايج، موجب گرايش روزافزون حقيقت‌طلبان به انديشه مهدويت شده است.
شناخت آفات نظري و عملي و آسيب‌هاي ذهني و عيني انديشه مهدويت، امري پسنديده و لازم است. در عين حال، شناخت و تحليل ريشه‌ها و علل پيدايش و رشد مدعيان مهدويت، يك ضرورت عقلاني است؛ تا با نابود كردن علل، معلول‌ها نيز از بين رفته و با ادعاهاي پيدا و پنهان در حال وقوع نيز مبارزه شود.

هر امر مهمي به نسبت اهميتش در معرض خطرها و آسيب‏هايي است. مقوله مهم مهدويت هم با اثرات بسيار حياتبخش و بهجت زاي خود كه كمترين آن‏ها، اميد به آينده و سر فرو نياوردن در مقابل حوادث، ستم‏ها و سختي‏هاست، از اين قاعده مستنثي نيست. مقوله مهم مهدويت، به دليل اثرات بسيار حياتبخش و بهجت‏زايي كه دارد؛ در معرض خطرات و آسيب‏هايي است. برای درک بهتر آسیب هایی پیش از ظهور و در دوران غیبت با حجت الاسلام محمد رضا نصوری، معاون تبلیغ و ارتباطات مرکز تخصصی مهدویت و مسئول گروه فرقه های انحرافی این مرکز، عضو هیئت علمی فصلنامه انتظار و عضو شورای نویسندگان مجله امان، نویسنده کتاب “قرآن، مهدی (عج) و جوانان” و به گفتگو نشستیم.

– مهدویت به عنوان آموزه حیاتبخش شیعه با چه آسیب ها و تهدیدهایی رو به رو است؟

برداشت‏هايي انحرافي از مقوله انتظار فرج، افراط و تفريط در ارائه چهرة مهر و قهر از امام عصر(عج)، طرح مباحث غيرضروري، شتابزدگي و تعجيل، توقيت و تعيين وقت ظهور، تطبيق نادرست نشانه‏هاي ظهور، افراط و تفريط در تبيين مفهوم غيبت، ملاقات گرايي، آرزوگرايان بي عمل، عاشق نمايان دنياخواه، مدعيان دروغين مهدويت و نيابت خاصه و عامه، عدم پيروي از ولايت فقيه و نواب عام و فعاليت‏هاي غرب و مستشرقان از آسیب های حوزه مهدویت است.
برداشت‏هاي انحرافي از مقوله انتظار فرج یکی از این آسیب ها است. برخي انتظار فرج را در دعا براي فرج، امر به معروف و نهي از منكرهاي جزئي منحصر دانسته و بيش‏تر از آن، وظيفه‏اي براي خويش قائل نيستند. گروهي ديگر، حتي امر به معروف و نهي از منكرهاي جزئي را نيز بر نمي‏تابند. چون معتقدند در دوران غيبت، كاري از آن‏ها بر نمي‏آيد و تكليفي به عهده ندارند، و امام زمان(ع) خود، هنگام ظهور كارها را اصلاح مي‏كند.

پندار گروه سوم چنين است كه جامعه بايستي به حال خود رها شود و كاري به فساد آن نبايد داشت تا زمنيه ظهور ـ كه دنيايي پر از ظلم و فساد است، فراهم آيد. گروه چهارم، انتظار را چنين تفسير مي‏كنند که نه تنها نبايد جلوي مفاسد و گناهان را گرفت، بلكه بايستي به آن‏ها دامن زد تا زمينه ظهور حضرت حجّت هر چه بيش‏تر فراهم شود. ـ ديدگاه پنجم، هر حكومتي را به هر شكل ، باطل و برخلاف اسلام مي‏داند و مي‏گويد: ‏هر اقدامي براي تشكيل حكومت در زمان غيبت، خلاف شرع و مخالف نصوص و روايات معتبر است به اين استدلال كه در روايات آمده است: ‏هر عَلَم و پرچمي قبل از ظهور قائم(ع) باطل است.

حركت امام زمان(ع) مانند امور ديگر، روال طبيعي دارد و قرار نيست همه امور، معجزه آسا صورت پذيرد. امام صادق(ع) فرمود:

“‏لو قد خرج قائمنا(ع) لم يكن الا العلق و العرق و النوم علي السروج؛ قائم ما كه قيام كند، جز عرق ريختن و خواب (از فرط خستگي و مبارزه پي در پي ) بر روي زين‏ها نيست”. قيام امام زمان(ع) زمينه سازي و آمادگي مي‏طلبد. چنان‏كه در روايات، عده‏اي به عنوان زمينه‏سازان حكومت مهدي(ع) نام‏برده شده‏اند: ‏فيُوطِئُون لِلمهديّ يَعني سُلطانه. در روايات ديگر، در توصيف منتظران واقعي آمده است: انّ اهل زمان غيبته و القائلين بامامته والمنتظرين لظهوره افضل من اهل كل زمان… اولئك المخلصون حقّاً و شيعتنا صدقاً و الدُّعاة الي دين الله سرّاً و جهراً[4]. …آنان خستگي ناپذير، در آشكار و نهان ديگران را به دين خدا فرا مي‏خوانند. اگر اصلاح به صورت كامل مقدور نيست، اصلاح در حد توان، ساقط نشده است. آب دريا را اگر نتوان كشيد/هم به قدر تشنگي بايد چشيد

اين ديدگاه ‏هدف، وسيله را توجيه مي كند. از نظر دين كاملا اشتباه است؛ زيرا همان طور كه حكومت حضرت مهدي(ع) ريشه كن كننده ظلم و جور و برپا كننده عدل است و از قلدري و قساوتْ تهي مي‏باشد، راه پيدايش اين مقصود نيز بايستي چنين باشد: از ظلم و جور دور، از قساوت و قلدري بركنار و از دروغگويي و رياكاري خالي باشد. قداستْ مجوّز گناه نمي‏شود؛ چرا كه گناه جز گناه نمي‏زايد و با ظلم نمي‏شود عدل به پا كرد و با عقيدة انتقام نمي‏توان دادگري كرد.
بديهي است كه لازم نيست همه مردم ظالم يا فاسد گردند تا ‏ظلم فراگير به وجود آيد. آري، نگاهي كوتاه و گذرا به جهان نشان مي‏دهد كه ظلمْ عالم را فرا گرفته است، عده‏اي ظالمند و بسياري مظلوم. از طرفي هيچ منافاتي ندارد كه در كنار اين ظلم وجور، دوستان و منتظران آن حضرت با زمينه سازي مثبت و آينده‏ساز، در انديشه مقدمه چيني براي انقلاب جهاني ايشان باشند.

پس ظلم و فساد به صورت نسبي در جهان شيوع دارد. امام صادق(ع) مي‏فرمايد: …لاوالله لايأتيكم حتّي يشقي من شقي و يسعد من سعد؛ اين امر فرج تحقق نمي‏پذيرد تا اين‏كه هر يك از شقي و سعيد به نهايت كار خود برسند.

پس سخن در اين است كه گروه سعادتمند و شقاوتمند هر كدام بايد به نهايت كار خود برسند. از سوي ديگر، بديهي است كه آيات و روايات ما را به مبارزه با ظلم و ستم فرا خوانده‏اند. پيامبر گرامي اسلام فرموده‏اند: يكون في آخر الزمان قوم يعملون المعاصي و يقولون انّ الله قد قدرها عليهم، الرادّ عليهم كشاهر سيفه في سبيل الله؛ در آخرالزمان، گروهي معصيت مي‏كنند و مي‏گويند: ‏خدا براي آنان چنين مقدّر كرده است. كسي كه اين‏ها را رد كند مانند كسي است كه در راه خدا شمشير كشيده است.

در مورد ‏بطلان هر عَلَمي قبل از ظهور گفتني است كه اين روايات مانند احاديث ديگر لازم است بر قرآن، سنّت و عقل عرضه گردند تا مواردي مانند ‏حكومت، ‏تخصيص، ‏تخصّص و ‏ورود و راه‏هاي ديگرِ جمع، اِعمال شود. حتي در روايات آمده است كه اگر روايتي مخالف صريح قرآن بود، بايستي كنار نهاده شود.

به هر حال آنچه آيات و روايات و عقل ما را به آن رهنمون مي‏شوند، بطلان همه قيام‏ها، فعاليت‏ها و جريان‏هاي قبل از ظهور نيست، بلكه منظور از بطلان قيام و عَلَم در روايات، بطلان قيامي است كه به نام حضرت مهدي(ع) صورت گيرد ـ چنان كه قيام زيد و امثال آن در روايات معتبر، تأييد شده‏اند.

– خاستگاه برداشت های انحرافی از مقوله انتظار فرج چیست و این اعتقاد چه پیامدهایی را در پی دارد؟

قانع بودن به وضع موجود و عدم كوشش براي تحقق وضعي برتر، عقب ماندگي توده، تسلّط بيگانگان و زبوني در مقابل آن‏ها نبودن استقلال و آزادي، نااميدي و پذيرش شكست در حوزه فرد و اجتماع، ناتواني دولت و نابساماني كشور، فراگير شدن ستم و انفعال و بي تحرّكي در مقابل ظلم، قبول ذلّت و بدبختي در حوزه فرد و اجتماع و تنبلي و بي‏مسئوليتي از پیامدهای رواج این اعتقاد است.

همچنین این آسیب حركت و قيام امام زمان(ع) را مشکل می سازد چرا كه هر چه فساد و تباهي بيش‏تر شود، كار امام(ع) در مبارزه سخت‏تر و طولاني مي‏گردد و بسياري از آيات و روايات مانند امر به معروف و نهي از منكر، سياست داخلي و خارجي، چگونگي برخورد با كفار و مشركان، ديه، حدود، دفاع از محرومان عالم و… تعطیل می شود.

منشأ برداشت‏هاي انحرافي از كوته فكري و عدم بصيرت كافي نسبت به دين، انحرافات اخلاقي، انحرافات سياسي و توهم اين‏كه امام زمان(ع) كارها را به وسيله اكراه و اجبار يا فقط از طريق معجزه انجام مي‏دهد؛ پس نياز به مقدمات و زمينه‏سازي نيست، است. همچنین از جمله ریشه های ایجاد این آسیب نیز می توان به توهم اين‏كه غير از امام زمان(ع) هيچ كس نمي‏تواند همه فسادها و تباهي‏ها را به صورت كامل بر چيند و تمامي خيرها و صلاح‏ها را در همه ابعاد و زمنيه‏ها حاكم سازد؛ پس كاري از ديگران بر نمي‏آيد، اشاره کرد.

عدم فهم صحيح روايت‏هايي كه ظلم و جور آخرالزمان را مطرح مي‏كنند و اين اشتباه كه پس بايستي، يا كاري به فساد و تباهي نداشت و در قبال آن، موضعِ بي طرفي اتخاذ كرد يا حتي ديگران را به گناه فرا خواند از دیگر دلایل ایجاد این تفکر است.

علم و بصيرت در دين، در مقابل كج انديشي‏ها و برداشت‏هاي غلط، تقوا در مقابل هوي و هوس، علم و بصيرت در حوزه سياست و اجتماع براي تشخيص دوستان و دشمنان و روشن شدن عملكرد سياست بازان، تبيين و روشنگري انديشمندان و علما در حوزه مسائل ديني و سياسي و اجتماعي، پيروي از علماي راستين كه مصداق نايبان عام امام زمانند و به حاشيه راندن تفكرات متحجرانه و جمودگرا از راهکارهای زیربنایی رفع این آسیب است.

– در مقابل ديدگاه‏هاي مطرح شده درباره انتظار فرج نگرش ديگري هم وجود دارد كه انتظار را به معناي فراهم آوردن زمينه‏هاي ظهور، ظلم‏ستيزي به مقدار توان و آمادگي براي ظهور حضرت مي‏داند. شیعیان در مقابل اين اعتقاد و نگرش چه وظیفه ای دارند؟

در این دیدگاه فرد بايستي عالم را براي آمدن حضرت مهيا كند و نه تنها امر به معروف و نهي از منكر نمايد، بلكه بايد به دنبال تشكيل حكومت صالح و حفظ و حراست از كيان اسلامي نيز باشد.

حضرت امام(ره) در اين باره مي‏فرمايد: “البته پركردن دنيا از عدالت، اين را ما نمي‏توانيم بكنيم. اگر مي‏توانستيم مي‏كرديم. اما چون نمي‏توانيم بايد ايشان بيايند. الان عالم پر از ظلم است، اگر ما بتوانيم جلوي ظلم را بگيريم، تكليفمان است. ضرورت اسلام و قرآن [است] و… بايد چنين كنيم. اما چون نمي‏توانيم بايد او بيايد. اما بايد فراهم كنيم كار را .

فراهم كردن اسباب اين است كه كار را نزديك كنيم. كاري كنيم كه عالم مهيا شود براي آمدن حضرت”. “اين‏هايي كه مي‏گويند هر عَلَمي بلند شود و هر حكومتي، خيال كردند كه هر حكومتي باشد. اين برخلاف انتظار فرج است. اين‏ها نمي‏فهمند چه مي‏گويند. اين حرف‏ها را به اين‏ها تزريق كردند، امّا خودشان نمي‏دانند دارند چه مي‏گويند. نبودن حكومت، يعني اين‏كه همه مردم به جان هم بريزند. بكشند هم را، بزنند هم را، از بين ببرند، برخلاف نص آيات الهي رفتار كنند. ما اگر فرض كنيم دويست تا روايت هم در اين باب داشتند، همه را به ديوار مي‏زديم. براي اين‏كه برخلاف آيات قرآن است. اگر هر روايتي بيايد كه نهي از منكر نبايد كرد، اين را بايد به ديوار زد. اين گونه روايات قابل عمل نيست.”

از سويي سخن آيات و روايات درباره امر به معروف و نهي از منكر، حدود، ديات، دفاع، جهاد،كمك به محرومان ، چگونگي برخورد با ظلم و عدم تسليم در برابر ستم و ديگر مواردي كه دين مورد تأكيد قرار داده، ما را به انتظار مثبت رهنمون مي‏شود. از سوي ديگر، پيامبر درون يعني عقل، نيز تكليف ما را كاملاً مشخص کرده است: آيا مي‏شود همة احكام و دستورهاي الهي در دوران غيبت تا زمان ظهور، تعطيل و بدون متولي و مجري بماند؟ بديهي است كسي بايستي عهده‏دار و حافظ شريعت الهي بوده و پناهگاه ايتام آل محمد(ص) باشد. بايستي به قدر توان كوشيد و زمينه را فراهم كرد و عالم را براي آمدن حضرت مهيا کرد: “‏فيوطئون للمهديّ يعني سلطانه”.

برنامه امام زمان(ع) بسيار عالي، امّا دشوار است؛ زيرا بايد تمام جهان را اصلاح كند. از سوي ديگر، از روايات استفاده مي‏شود كه امام زمان(ع) و يارانش به وسيلة جنگ و جهاد بر كفر و مادّيگري و بيدادگري غلبه مي‏كنند و به واسطه نيروي جنگي، سپاه دشمن و طرفداران بي‏ديني و ستم را مغلوب مي‏سازند.

وظيفه مسلمانان اين است كه در اصلاح خود بكوشند و به اخلاق اسلامي آراسته گردند. وظايف فردي و احكام و دستورهاي قرآن را عمل كنند. دستورهاي اجتماعي اسلام را استخراج و بين خود به طور كامل اجرا كنند تا نتايج درخشان آن را عملاً در پيش جهانيان مجسم سازند. منتظر مصلح، خود بايستي صالح باشد و كار بزرگ امام زمان(ع) انتظاري گسترده مي‏طلبد و برنامه ريزي‏هاي كلان و جهاني انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و بايد كوشش كنيم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پيدا كند و مقدمات ظهور تهيه شود.

– افراط و تفريط در ارایه چهره مهر و قهر از امام عصر(عج) و ارایه چهره خشن از حضرت را یکی از آسیب های مهدویت معرفی کردید. در مقابل این آسیب چه دیدگاه هایی وجود دارد؟

برخي هر گونه مبارزه و مجاهدت را از حضرت نفي مي‏كنند و صرفا به دنبال حل معجزه آساي امورند و مهرباني حضرت را به معناي عدم اجراي هر گونه كيفري مي‏دانند. اين تفكر انحرافي در زمان خود اهل‏بيت نيز وجود داشت: معمر بن خلاد مي‏گويد: نزد امام رضا(ع) سخن از حضرت قائم(ع) مطرح شد. حضرت فرمودند: “‏… لو قد خرج قائمنا(ع) لم يكن الا العلق و العرق و النوم علي السّروج؛ شما امروز سبكبال‏تر از آن زمانيد. قائم كه قيام كند، جز عرق ريختن و خواب (از فرط خستگي و مجاهدت‏هاي پي در پي) روي زين‏ها نيست”

عدم آمادگي و كوشش براي زمينه‏سازي ظهور و اميد كاذب كه بسياري از افراد را در انجام وظايف سست مي‏كند، از پیامدهای این آسیب است. خاستگاه این آسیب را نیز می توان در معجزه آسا پنداشتن همه امور، عدم درك عميق مهرباني حضرت كه با حكمت توأم است و عدم نگاه جامع به دين دانست. علم و بصيرت در دين، بررسي آيات و روايات و سيره اهل‏بيت از راهکارهای درمان و مبارزه با این آسیب است.

برای روشن شدن مسئله امداد غيبي و جايگاه آن در قيام، بررسي رابطه حكمت و محبت، كه حكيم، مهرباني‏اش هم از حكمت او سرچشمه مي‏گيرد و حكمت هيچ‏گاه نمي‏پذيرد بر گرگ صفتان كه خويي جز وحشيگري و جنايت ندارند و هيچ موعظه‏اي در آن‏ها اثر ندارد و به هيچ صراطي مستقيم نيستند ـ ترحم شود نیز از جمله راهکارهای مبارزه با این آسیب است.

دیدگاه دیگر ارایه چهره‏اي خشن و وحشت آفرين است كه توأم با قتل و خون‏ريزي است. اين مطلب با روح آيات و رسالت پيامبران و اوصيا: سازگاري ندارد. ايجاد دلزدگي و نفرت نسبت به امام، ترس و خوف از حضرت و عدم پذيرش امام به عنوان پدري مهربان و نااميدي از انجام اعمال صالح به جهت ترس از عدم پذيرش توسط امام، با اين تصور كه اكثريت كشته می شوند و حضرت اعمال او را نيز نمی پذیرد، از پیامدهای رواج این دیدگاه است. نفرت و خشونت و يأس، باعث عدم انگيزه براي درك و حتي تأمل درباره حضرت و راه و مرام او مي‏ شود. همچنین عدم بصيرت كافي و نگاه جامع به دين و عدم بررسي دلالي و سندي روايات منشا پیدایش این آسیب است.

همچنین با بررسي روايات روشن مي‏ شود كه بسياري از مطالب ارایه شده درباره قتل‏هاي آغازين، جوي خون، كشته شدن دو سوم مردم و …دچار اشكالات بسيار از ناحيه سند و دلالت هستند. لازم است مطالب این حوزه توسط اندیشمندان روشنگري شود که جنگ تنها با كساني است كه جز زبان زور چيزي نمي‏فهمند، نه عموم مردم كه با جان و دل سراغ حضرت مي‏آيند. مردم باید درک کنند حضرت با مردم مهربان، بلكه مهربان‏ترين افراد است.

در روايتي، امام رضا(ع) در بيان صفات امام معصوم فرمود: «‏يكون اعلم الناس و احكم الناس و اتقي الناس و احلم الناس و اشجع الناس و اسخي الناس… و يكون اولي بالناس منهم بانفسهم و اشفق عليهم من آبائهم و امهاتهم و…؛ امام، سرآمد مردم در دانش، قضاوت و حكمت، پرهيزكاري، حلم، شجاعت و سخاوت است… او نسبت به مردم از خودشان سزاوارتر و از پدر و مادرشان دلسوزتر است و… ». وظيفه يك عالم ـ چنان‏كه روايات مي‏گويند ايجاد تعادل در خوف و رجا است، نه اين‏كه دچار افراط و تفريط شده و مخاطبان خويش را به ورطه افراط و تفريط افكند.

– مراد از طرح مباحث غیر ضروری به عنوان یکی از آسیب های حوزه مهدویت چیست؟

يكي ديگر از انحرافات در مقوله مهدويت، پرداختن به مباحثي است كه هيچ ثمره‏اي ندارد. معرفت امام، وظيفه ما نسبت به امام، تبيين و ترسيم استراتژي آينده و ارائه آن براي زمينه سازي و فراهم آوردن شرايط ظهور و … مسايلي است كه پرداختن به آن اهميت فراواني دارد.

پيامدهای پرداختن به مباحث غیر ضروری در حوزه مهدویت بازماندن از مباحث مهم، كاربردي و ضروري و بستر سازي براي ورود خرافات و سخنان بي دليل و غير مستند كه در نتيجه، سوداگران براي مطرح كردن خويش يا فريفتن مردم از بازار گرم اين مباحث بهره مي‏جويند، است.

این آسیب از عدم تشخيص وظيفه ديني، هواي نفس كه در عوام‏فريبي بروز مي‏يابد، توهم و خيال‏پردازي كه زمينه داستان سرايي‏هايي چون جزيره خضرا و… است و عدم بررسي سندي و دلالي روايات و عدم تبيين و روشنگري انديشمندان و عالمان ديني منشا می گیرد.

علم و بصيرت در دين، روشنگري توسط انديشمندان در موضوعات مرتبط با مهدويت، حساسيت علما نسبت به عوام‏فريبان و ورود خرافات به ساحت دين و مقوله‏هاي ديني نظير مهدويت و تقوا در مقابل هواي نفس و عوام‏فريبي می تواند در درمان و حذف این آسیب مهم باشد.