آنان که به مسیر اطاعت او هدایت نشوند، در سیاهی جهالت‌ها و انحراف‌ها سرگردان و از کرامت الهی محروم خواهند شد. بر انسان منتظر است که با تلاش علمی و جهد عملی، زمینة افاضه هدایت تکوین را در خویش هر لحظه پرورش دهد: و اکرمنا بالهُدی.
اشاره
امام‌شناسی، پویایی و تلاش، تخلق به کرائم اخلاقی، تعالی فرهنگ، مدیریت، شهامت و شجاعت و اقتدا به سنت و سیرة پیامبر(ص) و امامان((ع)) از جمله تکالیف و وظایف منتظران است که در سلسله مباحث گذشته به آن‌ها اشاره شد و بیان گردید که منتظر حقیقی را بایسته است که به غیر خدا تکیه نکند و جز به او امید نبندد و مراقب سرزمین قلبش باشد و این کالای ثمین را به ثمن بخس شهوت و غفلت نفروشد؛ زیرا ارائه دهندة چنین کالایی جز دشمن آشکار انسان نیست و ابلیس چون چنین معامله‌ای کند، ثمن و مثمن را با هم می‌برد و چیزی جز خسران و زیان بهره فروشنده نخواهد شد.
ترک تعلق به مظاهر دنیای مذموم، زمینة طهارت روح و پاکی ضمیر انسان منتظر را فراهم می‌آورد؛ آن‌گاه به لطف خدای سبحان صاحب شامّه‌ای می‌شود که نه تنها با این شامّه بوی خوش یار را در می‌یابد، رایحة عفن دنیازدگی، دنیاخواهی، نفاق و تفرقه افکنی را نیز تشخیص می‌دهد و از حریم هلاکت بار آن نیز دوری خواهد کرد.*
در راستای سلسله مباحث گذشته، در این مجال، با توجه به دعای امام زمان(عج) وظایف منتظران را بر می‌شماریم و به آن می‌پردازیم.
بزرگ‌ترین معلم انتظار راستین، امام موجود موعود منتظر(عج) است. سخنان نورانی و ادعیه مأثورِ آن امام پنهان از دیده، درسنامه بزرگ تربیتی است که از سالکان کوی یار و رهروان راه انتظار دستگیری و تا رسیدن به مقصد و نیل به مقصود همراهی می‌کند.
دعای دلنشین اللّهمّ ارزقنا توفیق الطاعة (1)، که از ادعیه ارزشمند آن امام همام(عج) است، بیانگر مجموعه وظایف فرد و جامعه منتظر است. این دعا درسنامه گرانبهایی است که گرچه در پیکره نیایش انشاء شده، آموزندة اوصافی است که مطلوب آن آخرین ذخیره الهی است و آراستگی به آن فضائل برای هر منتظر راستین بایسته است و شاید بتوان گفت که این دعا سر چشمه همة صفاتی است که برای منتظران راستین آن حضرت(عج) برشمردیم. این دعای مبارک در بردارندة صفاتی برای شخص و جامعه مطلوب مهدوی(عج) است که فراخور این نوشتار به بیان گزارش گونه آن‌ها می‌پردازیم.
اللّهمّ ارزقنا توفیق الطاعة و بُعد المعصیة و صدق النیّة و عرفان الحرمة و أکرمنا بالهدی و الاستقامة و سدَّد ألسنتنا بالصواب والحکمة و املأ قلوبنا بالعلم والمعرفة…
وظایف شخصی منتظران
امور شخصی
1. هر منتظری باید اهل پیوند با خداوند بزرگ باشد و ضمن درخواست روزی در ابعاد ذیل، برای درونی کردن و استقرار این صفات در خویش تلاش کند:
الف. توفیق طاعت: منتظر راستین هم اهل اطاعت خدا، پیامبر(ص) و امام معصوم(ع) است و هم توفیق چنین فرمانبری را همواره از خدای سبحان می‌خواهد: اللّهمّ ارزقنا توفیق الطاعة.
ب. دوری از معصیت: گناهان، موانع مسیر حرکت به سوی خدا و مهم‌ترین عامل سقوط انسان‌اند، از همین رو منتظر حقیقی امام عصر(عج) باید ضمن درخواست توفیق الهی در ترک گناهان، سعی بلیغ خویش را در تحقق چنین صفتی به کار گیرد. گفتنی است گناهان، هرچند به کوچک و بزرگ (صغیره و کبیره) قسمت شده‌اند، هر نافرمانی خدای متعالی گناهی بزرگ است: و بُعد المَعصیة.
ج. نیت خالصانه: اصلاح انگیزة اعمال (نیت) و خلوص هرچه بیشتر از هر شائبه شرک و ریا در جمیع مراتبش از وظایف اهل انتظار است: و صدق النیّة.
د. شناخت محرّمات الهی: ترک معاصی، شدنی نیست مگر با شناخت چیزهایی که خداوند سبحان با حکمت بالغه‌اش بر بندگانش حرام کرده است و چون حرام یعنی آنچه دریدن پرده آن روا نیست خواه آن چیز، حق باشد یا دین و یا قانون و یا… منتظری که محرمات الهی را نشناسد و حریم آن را پاس ندارد، چه بسا به شکستن حریم آن‌ها گرفتار آید، از این‌رو شناختن محرمات الهی ضروری است: و عرفان الحُرمة.
2. انسانی که در انتظار کریم‌ترین انسان‌های عصرش به سر می‌برد، بایسته است که از خداوند کریم اعطا و ازدیاد و حفظ کرامت خود را در اسباب کرامت طلب کند و خویش هم در تحقق آن خواسته از پای ننشیند.
الف. درخواست هدایت تکوینی خاص: آنچه مایه کرامت جان آدمی است، هدایت یافتن به نور دین الهی و حفظ تقواست. آنان که به مسیر اطاعت او هدایت نشوند، در سیاهی جهالت‌ها و انحراف‌ها سرگردان و از کرامت الهی محروم خواهند شد. بر انسان منتظر است که با تلاش علمی و جهد عملی، زمینة افاضه هدایت تکوین را در خویش هر لحظه پرورش دهد: و اکرمنا بالهُدی.
ب. درخواست استقامت در مسیر هدایت: بسا کسانی که از هدایت الهی بهره‌مندند؛ اما پس از اندک زمانی با غفلت از حق و روی آوردن به اهوا و امیال خویش از جاده هدایت به بی‌راهه ضلالت افتادند و نور هدایتشان را در شب دیجور گمراهی خاموش کردند، پس بر منتظران راستین بایسته است که در مسیر هدایتی که خدای سبحان آن‌ها را به آن رهنمون شده است استقامت ورزند و با تمسک به علم و ایمان از هر اعوجاجی دوری جویند تا مشمول هدایت‌های برتر که محصول استقامت در مسیر هدایت است باشند: و الاستقامة.
3. زبان، ترجمان عقل و اندیشه انسان است؛ از این‌رو توفیق نیک گفتاری زبان و صیانت از آن برای اهل انتظار ضروری است. طبق آموزه‌های این دعای شریف، منتظران راستین می‌باید با توجه به آنچه در پی می‌آید در صیانت زبان خویش کوشا باشند:
الف. سخن صائب گفتن: منتظر راستین آن حضرت می‌باید جز از سر راستی سخن نگوید و گفتار غیر صائب را (به جدّ یا به هزل) وانهد: و سدّد ألسنتنا بالصواب.
ب. حکیمانه سخن گفتن: گفتن سخنان بی‌محتوا و بی‌فایده که نه در امر دین سودی می‌بخشند و نه در کار دنیا، کاری حکیمانه نیست. آنچه حکیمانه نیست لغو است و اهل ایمان از لغو اعراض می‌کنند. بر همین اساس بر اهل انتظار شایسته است که حکیمانه سخن بگویند و زبان را از سخنان لغو صیانت کنند: و الحکمة.
4. قلب انسان منتظر، ظرف مبارکی است که هر مظروفی شایسته آن نیست. در این دعای شریف هم مظروف شایسته قلب مؤمن معرفی و هم وظیفه منتظران راستین در این موضوع بازگو شده است:
الف. کسب نور علم: اکتساب علم و خروج از سیاهی نادانی، وظیفه منتظران ظهور امام عصر(عج) است و چون علوم اکتسابی بی‌تعلیم و تعلم به دست نمی‌آیند؛ از این‌رو تعلیم و تعلم و تلاش در جهت کسب علم حصولی و نیز تهذیب دل برای ادراک حقایق با علم حضوری، وظیفه هر مسلمان منتظری شمرده شده است: و املأ قلوبنا بالعلم.
ب. کسب نور معرفت: معرفت اخص از علم است و به علمی اطلاق می‌شود که با تمییز کامل معروف از غیر خود و ادراک خصوصیات آن همراه است. بر منتظران راستین است که به اکتساب علم بسنده نکنند و با عمق بخشیدن به گستره علوم به کسب معرفت نایل آیند، که هر معرفتی علم است؛ اما هر علمی معرفت نیست: و المعرفة.
امور اجتماعی و سیاسی
حوزه امنیت اقتصادی
داشتن فعالیت اقتصادی سالم و مشروعی که زمینة درآمد و ارتزاق انسان باشد از وظایف اهل انتظار است. فعالیت‌های اقتصادی مشروع، افزون بر اینکه فرد و جامعه را از محصول آن بهره‌مند می‌سازد، زمینه درآمدهای نامشروع را نیز ضعیف می‌کند و در نتیجه امنیت اقتصادی را به ارمغان می‌آورد.
این مهم جز با اهتمام به مفاد این دعای شریف به دست نخواهد آمد:
الف. دوری از اموال و درآمدهای ناسالم و نامشروع که عادتاً محصول گذشتن از خطوط احکام الهی و ظلم و اجحاف در حق دیگران است: و طهّر بطوننا من الحرام.
ب. پرهیز از درآمدهایی که حلال یا حرام بودن آن‌ها مبهم و نامشخص است: و الشبهة.
حوزه امنیت اجتماعی
تأمین امنیت اجتماعی و اخلاقی جامعه اسلامی برآیند عمل به شش وظیفه ذیل است:
1. رعایت حقوق دیگران که با دو عنوان کلی در این دعای شریف بیان گردیده است:
الف. ضایع کردن یا ادا نکردن حقوق صاحبان حق، معنای حقیقی ظلم است؛ خواه در حق خویش باشد یا دیگران؛ از حقوق الهی باشد یا حقوق مخلوقات؛ مادی باشد یا معنوی. دوری از ظلم در جمیع مراتبش از وظایف مؤمنان منتظر است: و کفف أیدینا عن الظلم.
ب. اگر انسان با قصد و دانایی چیزی مادی یا غیر مادی را که دیگری نسبت به آن حقی دارد مخفیانه و بدون دلیل موجّه شرعی از او بگیرد، چنین فردی را سارق می‌نامند. اهل انتظار راستین نه تنها حقوق دیگران را محترم می‌شمارند، هرگز هیچ حقی را از صاحب حقی به سرقت نمی‌برند: و السرقة.
2. چشم‌های پاک، لایق نظاره بر جلوه‌های گوناگون جمال حق‌اند و دیدگان ناپاک سبب آلوده شدن قلب و محروم ماندن از رؤیت جلوه‌های نورانی حق؛ از این رو صیانت چشم با دو عامل اساسی سفارش شده است:
الف. وقتی به مقتضای تقوا و اعتدال اخلاق انسانی عمل نشود و فسق و گناه آشکار گردد، فجور رخ می‌نماید. فجور چشم آن است که بینندة مناظری باشد که رؤیت آن‌ها خلاف اقتضای تقواست. دوری از چنین عملی، اولین وظیفه کسانی است که دل به دیدار آخرین ذخیره الهی بسته‌اند: و اغضض أبصارنا عن الفجور.
ب. خیانت آن است که بر خلاف عهدی که تکویناً یا تشریعاً از کسی توقع می‌رود یا به آن موظف شده است، کاری کند یا نیتی در دل بپرورد. خیانت چشم آن است که انسان چشم را بر خلاف اراده یا دستور آفریننده‌اش به کار گیرد. پرهیز از خیانت چشم نیز وظیفه‌ای دیگر از وظایف اهل انتظار است: و الخیانة.
3. حرف حق و سخن الهی، اگرچه در مقام فاعلیت تام‌اند؛ ولی اگر گوش قابلی نباشد، در دل به ثمر نخواهند نشست. فرد و جامعه‌ای که در انتظار ولیّ الله زمانش به سر می‌برد، می‌باید هماره گوش را منزه بدارد تا در قابلیت نیز تام باشد و این مهم نیز با عمل به دو دستور شدنی است:
الف. هر سخن یا عملی که بی‌ثمر بوده و از پشتوانه فکری برخوردار نباشد لغو است و انسان را به بیهودگی می‌کشاند و خدا را از خاطر می‌برد. بر منتظران راستین امام عصر بایسته آن است که با گوش نسپردن به لغو در صیانت آن بکوشند: و اسدد أسماعنا عن اللغو.
ب. غیبت آن است که پشت سر مسلمانی سخنی گفته شود که اگر بشنود، ناراحت شود. این گناه بزرگ در کدورت روح انسان و تضییع قابلیت هدایتی، نقش عمده دارد؛ پس رواست که مؤمنان منتظر از گوش سپردن به چنین سخنانی بپرهیزند: و الغیبة.
وظایف گروه‌ها
وظیفه اصناف و گروه‌های مختلف اجتماعی، از چندین جهت بازگو گردیده است. این فقرات گاهی اجتماع را براساس دانش و زمانی بر پایه سطح توانایی اقتصادی و هنگامی طبق موقعیت‌های سیاسی و وقتی برابر گروه سنی یا جنسی قسمت کرده و وظیفه هر یک را جداگانه بر شمرده است.
1. وظایف علما
علما به ویژه عالمان علوم الهی و پاسداران حریم دین، پیشگامان صلاح و سداد امت‌اند؛ از این‌رو نقش مؤثری در زمینه‌سازی ظهور آخرین حجت الهی(عج) بر عهده دارند که پرداختن به وظایف این گروه فرهیخته، در آغاز بخش‌های مرتبط با وظایف گروه‌ها، حاکی از اهمیت وظیفه آنان و نقش مؤثرشان در اصلاح فرهنگ انتظار و هدایت منتظران است. دو وظیفة عمدة دانشمندان عبارت است از:
الف. زهد: دنیاطلبی و رغبت باطنی به آنچه وابسته به دنیاست بزرگ‌ترین آفت دانشمندان است؛(2) از همین‌رو بایسته است دانشمندان بکوشند تا ملکة زهد و بی‌رغبتی به زینت‌های حقیقی و اعتباری دنیا را در خویش تقویت کنند و زندگی دنیا را جز برای آباد ساختن آخرت نخواهند و بدین وسیله زمینه‌ساز اصلاح خویش و تصحیح رفتار امت منتظر گردند: و تفضّل علی علمائنا بالزهد.
ب. نصیحت: واژه «نُصح» به معنای خلوص تمام و نزاهت از هر شائبه و ناخالصی است. از این بخش نورانی چنین بر می‌آید که دانشمندان باید هم در اندیشه و قول و فعل خویش از هر شائبه آلوده کننده‌ای پیراسته باشند و هم با یک‌رنگی و خلوص، خیرخواه امت باشند و جز به خیر و صلاح آنان نیندیشند، سخن نگویند و کار نکنند. چنین عالمانی از انتظار راستین برخوردارند؛ زیرا امام منتظر آنان در زهد و نصیحت برترین انسان عصر خویش است و آن‌که با امامش سنخیت ندارد، منتظر او نیست: و النصیحة.
2. وظایف دانشجویان
دومین گروهی که تأثیر شگرفی در هدایت امت اسلامی دارند، دانشجویان به ویژه طالبان علوم و معارف وحیانی‌اند. این گروه که زمینه‌ساز نهادینه شدن فرهنگ انتظار و اصلاح زمینه ظهورند وظایفی دارند:
الف. تلاش در راه علم‌اندوزی: جهد یعنی به کار بستن تمام توان و کوشش نهایی انسان در مسیر رسیدن به مقصود. طالب دانش باید تمام کوشش خویش را در راه علم‌اندوزی به کار گیرد. فرد یا جامعه جاهل، به مراتب حقیقی انتظار دست نمی‌یابد و نمی‌تواند زمینه‌ساز ظهور امامی باشد که خود خزانه علم الهی است: و علی المتعلّمین بالجهد.
ب. رغبت در کسب علم: رغبت، تمایل اکید و میل شدید است. از دیگر صفات دانشجوی منتظر داشتن میل شدید به اندوختن علم و تجهیز به آخرین دستاوردهای علمی و فکری و نیز تولید دانش و اندیشه و تلاش برای فراگیری از سر میل و رغبت قلبی است؛ چون تلاش بی‌رغبت، به سردی و سستی می‌گراید و متوقف و خاموش می‌شود: و الرّغبة.
3. وظایف مستمعان
از مردمی که نه در سلک علما هستند و نه در زمرة دانشجویان، با ظرافتی خاص به «مستمعین» یاد شده است. تا بفهمانند اگر کسی از دو گروه مذکور نیست برای سعادتمندی راهی جز گوش سپردن و متابعت از راه‌‌شناسان ندارند. وظیفة خطیر و راه منحصر هدایت این گروه در دو عنوان کلی بدین شکل بیان گردیده است:
الف. إتّباع: اقتضای معنای متابعت، حرکت همراه با میل و اراده در پشت سر کسی یا چیزی است؛ خواه در عمل تابع او گردد یا در فکر و نظر؛ بنابراین نخستین وصف از ویژگی‌های انتظار راستین اهل استماع آن است که با میل و رغبت در پی دین‌شناسان و عالمان ربانی که مقصد و مقصود اوامر معصوم(ع) را می‌شناسند حرکت کنند و از مسیر نورانی قرآن و عترت منحرف نشوند: و علی المستمعین بالاتّباع.
ب. موعظه: واژه موعظه به معنای ارشاد به حق از راه تذکرهای مفید و اثرگذار است؛ لیکن به قرینه مقام و نیز قرائن لفظی چون «مستمعین» و «اتباع» چنین فهمیده می‌شود که موعظه در اینجا به معنای «اتعاظ» یعنی پندپذیری و قبول ارشاد است. بر این اساس منتظران مستمع باید قلب خویش را بر سخنان حکیمانه عالمان ربانی که برگرفته از معارف ناب قرآن و عترت است بگشاند: و الموعظة.
4. کهنسالان
اینان در هر اجتماع با کوله‌باری از تجربه‌های اندوخته و درس‌های آموخته از زندگی، در حرکت و تربیت جوامع نقش چشم‌گیری دارند. تربیت جامعه منتظر نیز از این قاعده بیرون نیست، پس شایسته است تا آنان خویش را به دو صفتی که در این دعای شریف به عنوان وصف مطلوب آنان از خدای سبحان درخواست گردیده متصف گردانند، تا هم خود اهل انتظار راستین باشند و هم الگوی عملی دیگران.
الف. حفظ وقار: وقار به معنای متانت و سنگینی و در برابر خفت و سبکی است. براساس این بخش از دعای نورانی ولیّ عصر(عج) بر کهنسالان بایسته است در اندیشه و عمل، متانت خویش را حفظ کنند و از هر عملی که از قدر آن‌ها بکاهد و جایگاهشان را پایین آورد بپرهیزند: و علی مشایخنا بالوقار.
ب. حفظ سَکینه: سَکینه که همانا استقرار و آرامش جسمی و روحی است، دومین صفتی است که اتصاف به آن بر اساس این دعای شریف برای کهنسالان بایسته است. اگرچه اقتضای طبیعت کهنسالی کم صبری و بی‌قراری است، بر پیران منتظر شایسته و بایسته است تا به هنگام غضب یا هر زمینه تحریکی دیگری که آنان را به اضطراب و بی‌ثباتی در گفتار و رفتار می‌کشاند، آرامش و وزانت خویش را حفظ کنند: و السکینة.
پی‌نوشت:
1. البلد الامین، ص 350.
2. ر.ک: غررالحکم، ص 48؛ بحارالانوار، ج 2، ص 52.
منبع: نامه جامعه شماره 84
ادامه دارد…
